Odczepcie się od Sapkowskiego:

George R. R. Martin nie jest jedynym pisarzem, który przez lata uznawany był przez wielu za idola, a którego krytykowanie stało się ostatnimi czasy modne. Od kilku lat podobnie pod ostrzałem znalazł się niedawny AS polskiej fantastyki: Andrzej Sapkowski.

I powiem uczciwie: skoro ja zabieram się za obronę Sapkowskiego, to znak, że ktoś naprawdę przesadza…

Nie jestem szczególnym fanem Sapkowskiego. Owszem, czytałem Wiedźmina i Narrenturm. I o ile ten pierwszy cykl mi się podobał kiedyś bardzo, tak Narrenturm ledwie zmęczyłem. Sam cykl wiedźmiński został mi natomiast bardzo wcześnie obrzydzony, na skutek manii, która urosła w siłę wśród RPG-owców (wtedy bardzo dużo grałem w gry fabularne) około roku 2000. Wiedźmina i Sapkowskiego fani pchali wtedy wszędzie, aż człowiek bał się konserwę otworzyć.

Wraz z nim natomiast pchali tą jego rakotwórczą nowomowę, te wszystkie hanzy, kawerny i inne makaronizmy oraz resztę jego dobrodziejstw inwentarza. Nawiasem mówiąc powinienem sobie Sapkowskiego odświeżyć i sprawdzić, czy przypadkiem nie warto się z nim jednak przeprosić (tylko skąd na to wziąć czas?).

No niestety, Andrzej Sapkowski nie jest człowiekiem doskonałym (a sądząc z plotek jest to raczej delikatne określenie), a i jako pisarzowi można mu wiele zarzucić.

Nie da się jednak ukryć, że część wytaczanych przeciwko niemu zarzutów nie da się w żaden sposób obronić.

Przejdźmy jednak do rzeczy:

Autor jednego tytułu:

Pierwszym argumentem, jaki podnoszą obecni krytycy Sapkowskiego jest zarzut jakoby był on pisarzem jednego tytułu, który zdobył sławę na Wiedźminie, cyklu o skopanym zakończeniu, a potem nie stworzył już niczego wartego uwagi. Narrenturm ma być wtórne, chaotyczne i słabe, Żmija jeszcze gorsza, Sezon Burz w ogóle nie nadawać się do czytania.

Zarzut ten jest bardzo trudny do odparcia, albowiem w moim mniemaniu jest on w dużej mierze prawdziwy. Poziom literacki Sezonu Burz jest głęboko poniżej możliwości tego autora, Żmii nie czytałem, ale głównie z tej przyczyny, że nie spotkałem się z jakąkolwiek, pozytywną opinią o tej książce. Przez Narrenturm ostatecznie nie przebrnąłem, a końcówka Wiedźmina faktycznie jest skopana.

Z drugiej strony w wypadku Narrenturm była to raczej kwestia personalnego gustu, niż czegokolwiek więcej. Seria posiada bardzo liczne grono miłośników, a przez wielu czytelników jest stawiana wyżej, niż Saga o Wiedźminie, można założyć wiec, że ludzie ci widzą w nim coś, czego ani ja ani krytycy Sapkowskiego nie dostrzegają. Podobnie w wypadku Sagi o Wiedźminie niezbyt dobre, konfundujące zakończenie dla wielu także nie jest elementem dyskwalifikującym. Stawia to pod znakiem zapytania cały zarzut.

Tym bardziej, że bynajmniej nie jest on nowy. Prawdę mówiąc po raz pierwszy został wyartykułowany krótko po premierze „Krwi elfów”, która miała odrobinę inny klimat, niż wcześniejsze opowiadania.

Osobiście powiedziałbym, że jest to teza przesadna.

Przyjmijmy jednak ją jako wersję roboczą. Załóżmy, że Sapkowski nic wartościowego, poza opowiadaniami nie napisał. Jeśli nawet taka jest prawda, to co z tego? Mało to jest pisarzy, którzy odcisnęli swe piętno na literaturze tylko jednym lub dwoma dziełami? Taki Tolkien na przykład za życia wydał dwie książki fantasy. Howard napisał jedną powieść i kilkadziesiąt opowiadań. Najbardziej znanym przykładem jest jednak poeta, dramaturg i powieściopisarz Alan Alexander Milne, autor licznych poważnych i podniosłych utworów, których dziś nikt nie pamięta, bowiem je wszystkie przysłonił „Kubuś Puchatek”. Dzieło, którego na starość się wstydził.

Idąc tą logiką należałoby wszystkie te tytuły przekreślić.

Tylko seks i przemoc:

Nie da się ukryć, ze Sapkowski nie oszczędza swym czytelnikom opisów ani brutalnych scen, ani też erotyki. Wręcz przeciwnie, jego twórczość jest naturalistyczna, krwawa i momentami nader pieprzna. Jednak pojawiający niejednokrotnie zarzut, jakoby bazowała wyłącznie nie seksie i przemocy nie da się utrzymać.

Po pierwsze (przynajmniej Wiedźmin, potem Sapkowski wyraźnie traci wyczucie) jest niesamowicie śmieszny.

Po drugie: Saga o Wiedźminie jest bardzo trafną ilustracją stosunków międzyludzkich i studium społeczeństwa polskiego, w szczególności tego z epoki transformacji ustrojowych i wczesnych lat „dzikiego kapitalizmu”. Po prostu widać na jego kartach, że autor umieszcza w książce typy ludzkie, z którymi faktycznie miał do czynienia.

Po trzecie: nie da się ukryć, że stanowi ona dekonstrukcję typowego fantasy w stylu Tolkienowsko – DeDekowym oraz jednocześnie baśni. Miejsce szewczyków zabijających smoki i przypadkowo połączonych przez los drużyn zajmuje w niej uzbrojony profesjonalista, miast z porywu szlachetności zabijający potwory za pieniądze (i potrafiący się o nie twardo wykłócać). Baśniowość przemija nie z magicznych przyczyn, lecz zwyczajnie ustępując zwykłemu społeczno-technicznemu postępowi, świat wchodzi w nową erę wśród krwi i przemocy z podobnych powodów. Ludzkie królestwa zwyczajnie rozwijają się, spychając potwory i nieludzkie rasy na margines, a toczą ze sobą wojny po prostu dlatego, że stały się duże.

Po czwarte: Sapkowski, w odróżnieniu od wielu innych autorów porusza wiele problemów z realnego świata, jak kwestie rasizmu i nietolerancji, wyobcowania i samotności, rozróżnienia między dobrem i złem, zaszufladkowania, przesądów, ochrony środowiska, postępu technicznego, ekonomii, polityki i geopolityki…

Po piąte: w wypadku Wiedźmina bardzo istotnym tematem jest też pytanie o potworność i człowieczeństwo oraz ustalenie ich definicji.

Tematy poruszane w Sadze o Wiedźminie wielokrotnie wracają też w Narrenturm, co można traktować zarówno, jako wadę, jak i zaletę książki.

Człowiek który wybił się na grze komputerowej:

Argument idiotyczny, podobnie jak w wypadku George R. R. Martina. Oczywiście gra komputerowa bardzo pomogła prozie Andrzeja Sapkowskiego (choć jak twierdzi plotka niekoniecznie jemu samemu), a dokładniej sprawiła, że dotarł na rynki, gdzie wcześniej był nieznany (np. do Chin) lub też, że zmartwychwstał tam, gdzie wcześniej poległ z kretesem (np. na rynku amerykańskim). Jednakże teza, jakoby Sapkowski wyrósł dzięki grze jest totalnie wzięta z powietrza.

Szczyt popularności Sapkowskiego to przełom wieków, moment, w którym Saga o Wiedźminie nabrała impetu i ów impet przechwyciło Narrenturm. Już podówczas zebrał liczne nagrody, tak w fandomie fantastyki, jak i poza nim. Jego twórczość została przetłumaczona też na większość ościennych języków, w tym, najważniejszy dla jej sukcesu: Rosyjski.

Tłumaczenia zachodnie pojawiły się owszem, dopiero po premierze gry.

No niestety, jesteśmy państwem w najlepszym razie pół-peryferyjnym i to raczej obca kultura dominuje nas, niż czerpie z naszej. Przebicie się na zachód jest wyjątkowo trudne.

To, że jakieś nasze dzieła kultury w ogóle odnoszą tam sukces jest dowodem, że stopniowo z owych peryferiów wychodzimy.

Sapkowski i CD Project – kto kogo zdyskontował:

Niemniej jednak dyskusja o tym, kto na kim więcej zyskał jest otwarta i zmienna, jak zwykle w wypadku procesu samowzbudnego. Otóż: moim zdaniem pierwotnie CD Project mimo wszystko dyskontował sukces Sapkowskiego.

Mimo niekiedy bałwochwalczego kultu Wiedźmin I nie był gigantycznym sukcesem (był po prostu sukcesem bardzo dużym). Wręcz przeciwnie: dostarczył wiele niepewności, przez kilka pierwszych miesięcy nie było nawet pewne, czy CD Project nie zbankrutuje (i to mimo faktu, że dziennikarze „Wprost” zdążyli już ochrzcić grę „przełamującą stereotypy na temat Polski).

Faktem jest, że mimo przychylnego przyjęcia przez anglojęzyczne media growe Wiedźmin I nie sprzedał się na zachodzie szczególnie dobrze. Z miliona sztuk sprzedanych w do końca 2008 roku blisko sto tysięcy sprzedało się w samej Polsce. Najważniejszym rynkiem okazał się jednak rynek rosyjski, gdzie proza Sapkowskiego była bardzo dobrze znana. Prócz tego gra osiągnęła bardzo dobre wyniki także w Czechach i Niemczech. Trochę słabiej było już w Wielkiej Brytanii i USA, gdzie podówczas Sapkowski był postacią zupełnie anonimową.

Nie chcę umniejszać sukcesu CD Project, ale osobiście nie sądzę, by był on możliwy bez doskonałej marki, jaką na tych trzech rynkach (Rosja, Polska, Czechy) wypracował sobie Sapkowski. Obawiam się, że gdyby stworzono grę o innym bohaterze, nie będącym Wiedźminem Geraltem, to zwyczajnie nie odniosłaby ona takiego sukcesu.

Tak więc nie pozostaje wątpliwości, że Wiedźmin I, przynajmniej do jakiegoś stopnia dyskontował sukces Sapkowskiego.

Niemniej jednak współcześnie nie jest to prawda. Wiedźmin III, jeśli już, to dyskontuje obecnie sukces gry Wiedźmin II, która nabywców znajdowała już głównie na rynkach zachodnich, świetnej kampanii marketingowej oraz doskonałej opinii, jaką wypracował sobie CD Project. Owszem, sukces tego drugiego był możliwy między innymi dzięki marce, jaką wypracował sobie Wiedźmin I w krajach anglojęzycznych (kupiło go relatywnie niewiele ludzi, zwłaszcza jak na wielkość tych rynków, jednak nabywcy byli zadowoleni), ale Sapkowski nie miał na to wpływu.

W tym wypadku to raczej on dyskontował sukces CD Project, a nie odwrotnie. To właśnie Wiedźmin III otworzył mu drogę na listy bestsellerów, czy do Chin. Dalej podziałało połączenie hype wokół gry oraz faktu, że wczesna proza Sapkowskiego jest obiektywnie bardzo dobra.

Twierdząc inaczej Sapkowski, który utrzymuje, że CD Project nadal jedzie tylko i wyłącznie na jego osiągnięciach IMHO zachowuje się jak Wałęsa.

Jedną z dobrych stron komputerowego Wiedźmina jest fakt, że wszyscy zapomnieli o filmie.

Popadający w zapomnienie…

Kolejny zarzut, tym razem pochodzący z najbardziej prawilnych zakątków fandomu książkowej fantastyki. Oraz zarzut, którego nie da się wybronić.

Powiedzmy sobie szczerze: poziom sprzedaży książkowego Wiedźmina spadł. Wokół pozycji natomiast nie ma już takiego szaleństwa jak w latach 90-tych. Z drugiej strony: do pracy niedawno przyprowadzono nam sześciu stażystów. Poradziliśmy im, żeby przynieśli ze sobą książki, bowiem nasza praca jest wyjątkowo nudna. Wszyscy przynieśli Wiedźmina.

Winę za sytuację nie ponosi w żadnym razie zmniejszanie się popularności serii, ale raczej nasycenie rynku. SuperNova i Empik już w 2005 roku podawały, że sprzedał się ponad milion książek o Geralcie. W kraju tej wielkości, co Polska, gdzie połowa populacji nie czyta w ogóle to bardzo dużo. Wychodziłoby na to, że w domu Wiedźmina ma co czwarta, czytająca rodzina.

Wystarczy spojrzeć na listę bestsellerów Empiku, by zauważyć, że proza Sapkowskiego nadal zajmuje bardzo wysokie pozycje. Na sto książek Wiedźmin (stan na 15 sierpnia 2016) zajmuje miejsca: 46 (Ostatnie życzenie), 72 (Wieża jaskółki), 86 (Krew elfów) i 95 (Czas pogardy). Wynik co najmniej bardzo dobry jak na książkę, która miała swą premierę dwadzieścia trzy lata temu.

Co więcej, jeśli nie liczyć Harrego Pottera (bo to trochę inna liga) na liście znajdują się tylko jeszcze dwie inne książki fantastyczne. Są to: „Pamięć światłości” Jordana (44 miejsce) oraz „Krucze pierścienie” (miejsce 53).

Tak więc o popadaniu w zapomnienie Sapkowskiego nie może być mowy.

…twór lokalnego patriotyzmu:

Ostatnim zarzutem wobec Sapkowskiego jest argument, jakoby jego twórczość zawdzięczała popularność nie talentowi pisarza, a raczej połączeniu faktu, że reprezentowała popularny wśród czytelników (i do dziś traktowany z lekką pogardą wśród autorów) gatunek oraz lokalnego patriotyzmu działającego na zasadzie „dobre bo Polskie”.

Zacznijmy od tego, że niestety w latach 80-tych i 90-tych, gdy Sapkowski budował swą pozycję duch czasu był jak najdalszy od jakichkolwiek zachwytów nad czymkolwiek, co krajowe. Przeciwnie: produkty rodzime najczęściej traktowane były jako surogaty produktów zachodnich, niekiedy krzywdząco, częściej jednak słusznie. Sapkowski był fenomenem między innymi dlatego, że udało mu się przebić w bardzo trudnych dla pisarzy, zwłaszcza pisarzy fantastyki czasach. Niestety, w tym okresie tylko jedno wydawnictwo posiadało stałą serię tego typu książek rodzimych autorów. Była to Super Nova, o której zresztą też mówiono bardzo wiele złego. Pod koniec lat 90-tych istniała wręcz patologiczna sytuacja, gdy na rynku działało kilkunastu, popularnych, znanych z publikowania w czasopismach pisarzy (jak Ziemkiewicz, Pilipiuk, Ziemiański, Kossakowska, Piekara, Białołęcka, Brzezińska, Dukaj), których praktycznie nikt nie chciał wydawać. Zdarzało się wręcz, że pisarze, celem zmylenia czytelników przybierali anglojęzyczne pseudonimy.

Tak więc lokalny patriotyzm bynajmniej Sapkowskiemu nie pomagał. Jeśli już, to dla wielu właśnie Wiedźmin (czy to książkowy czy komputerowy) był jego podstawą. Dowodem, że kultura polska jednak nie jest całkowicie jałowa i że może coś jednak zaoferować.

Po drugie: naprawdę ktoś gotów jest twierdzić, że Sapkowski dostał Fantasy World Award z powodu patriotyzmu kulturowego jego czytelników? Albo, że z tej przyczyny wiosną tego roku poleciał na spotkanie z miłośnikami jego twórczości do Chin?

Owszem, faktem jest, że na zachodzie (i w Azji) Sapkowski wypłynął głównie dzięki grze. Czytelnicy sięgnęli po jego książki, gdyż tysiące razy widzieli napis „na motywach twórczości” i jego nazwisko, zachęceni ciekawością.

I po prostu okazało się, że jest ona świetna.