Łoziński: skąd wzięła się czarna legenda?

Na naszym rynku znajdują się trzy, główne tłumaczenia tolkienowskiego „Władcy Pierścieni”. Są to przekłady w autorstwie Marii Skibniewskiej, małżeństwa Frąców oraz właśnie Łozińskiego. Jedno z nich obrosło sławą nieudanego. Skąd ta opinia i czy jest ona zasadna?

Dlaczego o tym piszę?

Obecnie rant na Łozińskiego jest dość stary, a wiele osób, zwłaszcza tych urodzonych po roku 1990 nie całkiem rozumie niechęć starszych kolegów do jego wersji „Władcy pierścieni”. Czytelnicy książek sygnowanych jego nazwiskiem nierzadko pytają się „Dlaczego są tak bardzo nielubiane? Przecież to tłumaczenie jest bardzo podobne do tego Skibniewskiej lub Frąców”. Ba! Niektóre osoby, które zaczynały od książek w tłumaczeniu Łozińskiego, po zetknięciu się ze starszymi ich wydaniami przypisują jego dziwactwa właśnie Skibniewskiej lub (rzadziej) Frącom.

Dlaczego tak się dzieje?

Wynika to z faktu, o którym nie wszyscy wiedzą. Otóż: istnieją dwie wersje „Władcy pierścieni” w tłumaczeniu Łozińskiego. Są to:

• Oryginalna wersja tłumaczenia z roku 1995

• Oraz późna wersja tłumaczenia zwana też „pseudo-Łozińskim” lub „wersją po 10 latach korekty”.

W zasadzie od roku 2003 wersja oryginalna praktycznie nie występuje w handlu. A to do niej odnoszą się wszystkie zarzuty. O tym, jak one brzmią opowiem niżej.

Kiedy pan Bilbo Bagosz z Bagoszna czyli początek historii…

„Władca pierścieni” został wydany w Polsce po raz pierwszy w roku 1962 w przekładzie Marii Skibniewskiej. Wydanie to miało kilka wad, z których największą z punktu widzenia czytelników była jego niewielka dostępność i mały, w stosunku do zainteresowania klientów nakład, a z punktu widzenia wydawcy: prawa autorskie do tłumaczenia, które posiadało wydawnictwo Muza.

Pod koniec lat 90-tych, wiedząc, że mają do czynienia z jedną z najlepiej sprzedających się książek w dziejach ludzkości dwa wydawnictwa postanowiły to zmienić. Jednym był Amber, który w 2001 roku wydał „Władcę pierścieni” w przekładzie Frąców, drugim natomiast Zysk i Ska, który nieco wcześniej opublikował książkę w przekładzie Jerzego Łozińskiego.

Wersja Łozińskiego od samego początku budziła liczne kontrowersje, wiele jego rozwiązań odbiegało od kanonu, który do tej pory zdołał już rozwinąć się w fantastyce, inne zwyczajnie były niewygodne, albo wręcz trudne do wypowiedzenia w języku polskim. Tak więc we Władcy Pierścieni pojawiły się takie określenia jak: Bagosz (oryginalnie: Baggins), Rady (oryginalnie: hobbit o imieniu Mery), Podgórek (oryginalnie: Underhill), Bagoszno (Bag End), Gożawina (Brandywina), Chmielko Maślak (Barliman Butterbur), Bill Paprotnik (Bill Ferny), Krzatowie (Krasnoludy), Tajar (Rivendell) i wiele więcej.

Łoziński zmiękczył też i spolonizował wiele nazw (np. zarzucając formę Minas Tirith i zastępując ją Minast Tirit), w książce pojawił się też tak zwany „welingtonowski przekład” (Wellington, Wellingtona, Wellingtonie, czy też raczej, Frodo, Froda, Frodzie etc.), choć nie tak silny jak w późniejszej Diunie.

Spora część z jego propozycji była raczej niezręczna, trudna w użyciu czy choćby wypowiedzeniu, jak te nieszczęsne „krzaty”. Poważnym problemem tego przekładu była też niekonsekwencja: jedne nazwy były spolszczane, inne, mimo że tworzone wedle tej samej reguły: już nie. Niektóre były zmiękczane, inne nie. Nierzadko w imieniu zachowania „ducha oryginału” Łoziński bardzo dalece popuszczał wodze fantazji, jak w wypadku Barlimana Butterbura, czy raczej Chmielka Maślaka. Jego imię faktycznie w angielskim oryginale nawiązywało do składnika piwa, jednak nie do chmielu, a jęczmienia (Barley), nazwisko, (jak wiele innych w Bree) było nazwą botaniczną. Jednak butterbur to oczywiście nie maślak (slippery jack), a lepiężnik.

Inny dobry przykład to Deadsman Dike, przełożona jako Trupia Dolina (Szaniec Umarłych u Skibniewskiej). „Dike” jest to naturalna lub sztuczna hałda ziemi, nasyp zwykły albo kolejowy, mur, ściana lub wał. W wiejskich regionach Wielkiej Brytanii określenie to stosuje się też na ułożony z nieobrobionych kamieni mur dzielący pola na własność poszczególnych gospodarzy. Tak więc nazwa ta nie ma najmniejszego związku z doliną, jednak z szańcem jak najbardziej można ją porównać.

Ale prócz tego był jeszcze jeden problem.

Niestety, w książce ukryta była mała pułapka:

Otóż, jak zauważyła zapewne większość czytelników na końcu „Władcy Pierścieni” znajduje się „Dodatek F”. Podzielony jest on na dwie części: pierwsza to „Języki i ludy”, a druga nosi tytuł „Zasady przekładu”.

Wystarczyło otworzyć książkę na tym rozdziale, by wiedzieć, co było nie tak.

Legenda „tłumaczenia bliższego oryginałowi”:

Mimo, że dość szybko uznano przekład Łozińskiego za nieudany, a wrażenie to pogorszył, jeszcze gorzej odebrany przekład „Diuny” jego autorstwa, były też osoby, którym bardziej się podobał, niż przekład Skibniewskiej.

Zanim zajmiemy się nim, należy powiedzieć, że tłumaczenie Skibniewskiej też ma dwie wersje. Są to:

• wersja z 1962, zwana czasem „Prawdzie Skibniewską”

• wersja wydawana po 2000, zwana też „wersją poprawioną” lub „pośmiertną” (bowiem sama Skibniewska zmarła w 1984).

Obydwie wersje różnią się nieco. W wersji pierwotnej tłumaczka pozwoliła sobie na odejście w pewnych miejscach od ducha oryginału lub może na pójście na skróty. W efekcie niektóre jej decyzje mogły budzić kontrowersje, jak na przykład pomysł nazwania rumaka Gandalfa „Gryfem” (angielska wersja brzmiała „Shadowfax”) czy też zatytułowanie pierwszego tomu „Wyprawa” (oryginalny tytuł brzmiał „Fellowship of the Ring”, wersja Łozińskiego „Bractwo Pierścienia” była bardziej na miejscu). Takich pomysłów było oczywiście więcej. Wadą Skibniewskiej była też duża ilość archaizmów zawartych w tekście, którymi szafowała bardzo chętnie, przez co tekst momentami brzmiał sztucznie, a styl był niekiedy trudny do zrozumienia.

Tym, co bardzo mocno odbiło się na reputacji Skibniewskiej były też niektóre wydania z przełomu lat 80-tych i 90-tych. Okres ten był bardzo dziki, rynek wydawniczy spragniony był nowości, zwłaszcza zachodnich, a brak regulacji prawnych powodował, że wiele wydawnictw starało się za wszelką cenę wykorzystać zainteresowanie klientów.

W tym okresie miało miejsce kilka wydań „Władcy Pierścieni” w tłumaczeniu Marii Skibniewskiej, z których część miała chyba charakter piracki (w tamtych czasach nie było jeszcze w Polsce pojęcia praw autorskich). Niektóre z nich były bardzo niekompletne. Przykładowo do druku trafiły wydania pozbawione zarówno map, jak i dodatków.

Jako, że Władca Pierścieni był w okresie wcześniejszym książką poszukiwaną i stanowiącą biały kruk (sam pamiętam, że w naszej bibliotece miejskiej trzeba było zapisywać się do wypożyczenia go z półrocznym wyprzedzeniem), wielu czytelników nie mogło porównać posiadanego egzemplarza z innymi i nie było świadomych, że mają do czynienia z wydaniem okrojonym.

W ten sposób zrodziła się czarna legenda „starego, kiepskiego wydania”.

Czasy współczesne:

Wszystko to jednak pieśń przeszłości. Około roku 2000, szykując się na premierę filmu i spodziewany skok zainteresowania Władcą Pierścieni zarówno Muza jak i Zysk i Spółka poczyniły szeroko idące kroki mające na celu zmaksymalizować zyski z posiadanych przez siebie wersji książki. Nie inaczej nawiasem mówiąc postąpił i Amber, który w tym okresie wypuścił wydanie Frąców.

Tak więc obydwie wersje książki poddano ponownej redakcji, w wyniku czego usunięto z nich wiele kontrowersyjnych wcześniej rzeczy. Tak więc dziś nie ma już ani Gryfów, ani Bagoszy, Wypraw, ani Krzatów (aczkolwiek nie wiem, jak jest z Maślakami).

Oczywiście oba przekłady nie są identyczne, a różnice między nimi porównać można na poniższym przykładzie:

Oryginał

Łoziński, wersja współczesna.

Skibniewska, wersja obecna.

Jak widzimy:

• W obecnej wersji „Władcy pierścieni” sygnowanej nazwiskiem Łozińskiego wycofano się z wielu jego decyzji, wersja ta stosuje wiele zabiegów z kanonicznego przekładu Skibniewskiej oraz do wskazówek Tolkiena i przekład wielu elementów jest identyczny.

• Obydwie wersje dość poważnie różnią się wydźwiękiem niektórych zdań.

• Styl w wersji Łozińskiego jest mniej wyszukany, niż u Skibniewskiej, a same zdania prostsze.

• Przynajmniej sądząc po tej krótkiej próbce przekład Skibniewskiej jest bliższy oryginału. Widać to po pierwszym zdaniu drugiego akapitu. „Peculiar” znaczy „osobliwy”, w oryginale nie ma natomiast nic na temat zasług Bilba.

Ogólnie rzecz biorąc, ciekawym tematem mogłyby być różnice między wszystkimi trzema wersjami oraz oryginałem. Będzie kiedyś trzeba się nimi zająć.

Reklama