Wiedźmin i Mniejsze Zło: o fenomenie pewnego opowiadania

Nagrodzone w 1990 nagrodą Zajdla opowiadanie Mniejsze Zło Andrzeja Sapkowskiego ma dziwny status. Z jednej strony odkąd tylko pamiętam o utworze tym czytam ochy i achy, najpierw w gazetach, a potem w sieci. Z drugiej: w realu nie spotkałem chyba nikogo, komu by się ono specjalnie podobało.

A o twórczości Sapkowskiego rozmawiałem już chyba z kilkoma setkami ludzi. Przeciwnie, jeśli pytałem się o to, które jest najlepsze, to wskazywane były inne utwory (zwykle Kraniec Świata lub Granica Możliwości).

Sam zresztą też nie jestem fanem tego tekstu.

Żeby nie było, że marudzę:

Samo opowiadanie „Mniejsze Zło” jest moim zdaniem tekstem dobrym, a może nawet bardzo dobrym: 8/10 powiedziałbym. Gdybym natknął się nań w jakiejś książce wydanej obecnie, uznałbym je za tekst roku. Problem w tym, że jest to opowiadanie Sapkowskiego, a ten napisał kilka znacznie lepszych.

Przejdźmy jednak do lektury.

Stregobor jest głupcem i / lub mordercą…

…a Renfri prawie na pewno nie jest mutantem.

Przypomnijmy: w opowiadaniu konflikt rozgrywa się między magiem Stregoborem, przywódczynią bandytów Renfri oraz wiedźminem Geraltem, który jest głównym bohaterem. Obie pierwsze postacie postacie próbują w ten czy inny sposób skłonić Geralta, by stanął po ich stronie w krwawej rozprawie.

Stregobor wierzy w przepowiednię Czarnego Słońca, które przemienić miało bliżej nieokreśloną liczbę panien z królewskich domów w mordercze mutantki, przez które krainy miały spłynąć krwią. Przepowiednia ta prawie na pewno nie jest prawdziwa. Tak naprawdę nie wiadomo nawet, czy jest kanoniczna dla świata Wiedźmina. Wnioskować to można z czterech rzeczy:

Po pierwsze sam Geralt uważa ją tylko za pretekst, jakiego czarodzieje użyli, by manipulować królewskimi koligacjami. Oraz wielki skandal moralny.

Po drugie: nie słyszymy o tym nigdy później. Jest to o tyle dziwne, że wraz z kolejnymi opowiadaniami i tomami poznajemy zarówno czarodziejów bardzo idealistycznie nastawionych do ochrony świata (Dorregary), głęboko zaangażowanych w magiczną politykę (jak czarodziejki Loży), a także takich, które ciemne karty w historii Północy mogliby wykorzystać (jak czarodziejki z Nifgardu). Otrzymujemy też dokładny wykład o historii tego świata z ust Vizgelforza.

Mimo to informacja o tej przepowiedni nie powraca.

Oznaczać to może, że albo Sapkowski zapomniał o tym wydarzeniu, albo nie było ono ważne, lub przynajmniej mainstream czarodziejów nie poparł go, a była to wyłącznie moralna panika podchwycona przez kilku idiotów lub fanatyków.

Po trzecie: jedynym źródłem naszych informacji jest Istread, a ten nie jest wiarygodny, gdyż stanowi stronę w konflikcie. Co więcej ma powody zarówno do tego, żeby swoją rolę w aferze wybielać, jak i kłamać.

Po czwarte: wiemy, że Stregobor ma skłonność do wywoływania panik moralnych i oczerniania ludzi. Świadczą o tym przejścia, jakie miał z nim Geralt.

Tak więc można uznać, że Renfri jest ofiarą pomówień. Owszem, uczestniczyła w szeregu zbrodni, w tym zbójeckim procederze Siedmiu Gnomów, który wydaje się tutaj najgroźniejszy, jednak zbrodnie te miały charakter surwiwalowy. To znaczy: dziewczyna podejmowała się ich, bo chciała ocalić życie, a nie mając innych możliwości imała się przestępczości. Tak więc istnieją tutaj co najmniej okoliczności łagodzące.

Zresztą, za rozpoczęcie tego łańcucha zdarzeń odpowiada sam Stregobor.

Gdzie jest mniejsze zło?

W wypadku Renfri mamy lepsze podstawy do oceny moralnej. Jej losy znamy dużo dokładniej, zarówno z opowieści Stregobora, który próbuje ją oczernić (w bardzo mało przekonujący sposób, gdyż Geralt podważa jego opowieść), jak i ze strony samej głównej zainteresowanej. Pozwala to sobie wyrobić opinie.

Renfri pragnie wywrzeć zemstę za krzywdy, jakie spotkały ją z winy czarodzieja. Poszukiwanie sprawiedliwości, choćby i na własną nie wydaje się godzić szczególnie w czyjekolwiek uczucia moralne. Można przyjąć, że jest to czyn dozwolony, albo przynajmniej dający się usprawiedliwić.

Celem dokonania zemsty Renfri postanawia zmusić czarodzieja do wyjścia z wierzy posługując się terrorem. Jednak jest akt terroru jest blefem. Wiemy to od samej głównej zainteresowanej:

Nie byłoby! Stregobor wyśmiał mnie. Powiedział, że mogę wymordować całe Blaviken i dorzucić do tego kilka okolicznych wsi, a on i tak nie wyjdzie z wieży. I nikogo, wliczając w to ciebie, tam nie wpuści. Co tak patrzysz? Tak, oszukałam cię! Całe życie oszukiwałam, gdy było trzeba, więc dlaczego dla ciebie miałabym zrobić wyjątek?

Po tej wypowiedzi Renfri atakuje wiedźmina i zostaje zabita.

Mniejszym złem w opowiadaniu jest Renfri. Nie chodzi tu o konieczność wyboru między jedną, a drugą opcją, a fakt, że jest sprawczynią mniejszej ilości zła.

Gdzie wybór moralny?

Otóż: takowego w opowiadaniu nie ma. A z całą pewnością nie dokonuje go Geralt. Tak naprawdę Geralt jest w nim zupełnie pozbawiony podjęcia decyzji. To znaczy:

• Geralt może zgodzić się na amoralną propozycję Stregobora

• Może zgodzić się na budzącą większą sympatię propozycję Renfri i stać się jej narzędziem zemsty.

Drugi powód wydaje się szlachetniejszy. Geralt odrzuca jednak tą propozycję. Trudno mu się dziwić: nadal pozostaje ona nieetyczna, ma osobisty zatarg ze Stregoborem, ale nie jest on tak znaczny, sama Renfri próbuje nim manipulować: gra na litości i przedstawia propozycje na zasadzie marchewki i kija. Seks (albo raczej więcej seksu) lub masakra.

Po tym, jak Geralt odrzuca obydwie propozycje w zasadzie możliwość dyskusji się kończy. Wyjęci spod prawa Renfri atakują go, gdy przychodzi z nimi rozmawiać, wiedzeni chyba bardziej złośliwością, niż jakąkolwiek inną motywacją. Później przybywa Renfrii i również atakuje Wiedźmina. W tych okolicznościach nie ma on innej możliwości, niż tylko bronić swojego życia.

Gdzie możliwość wyboru?

Otóż: Geralt nie ma możliwości dokonania wyboru moralnego. Wędruje przez fabułę tak, obiekt wciągnięty do odkurzacza przez jego przewód.

Co więcej myślę, że Andrzej Sapkowski nie miał zamiaru napisać opowiadania o wyborze moralnym między mniejszym, a większym źle. Napisał opowiadanie o personalizacji mniejszego zła. Tą personalizacją jest oczywiście sama Renfri. Kobieta, która dokonała bardzo wiele zła i która ostatecznie przyjęła zło jako swoją ścieżkę życia. Jednakże mniej zła, niż fanatyk Stregobor.

Żeby wszystkim było smutno:

Pod wieloma względami opowiadanie „Mniejsze Zło” przypomina swoją strukturą stare przygody do gier RPG publikowane w różnych miejscach. Przygody te były serią nisko-interaktywnych scen, w których gracze odgrywali emocje targające ich postaciami. Całość kończyła się zwykle jakąś przykrą, a czasem tragiczną wręcz sytuacją i wszystkim było smutno.

„Mniejsze Zło” jest taką właśnie opowieścią, wyglądającą tak, jakby komuś zależało, żeby zepsuć dzień czytelnika.

Myślę jednak, że Sapkowski miał inny plan:

O Andrzeju Sapkowskim można powiedzieć różne rzeczy i faktycznie ciężko sobie zapracował na opinię na opinię gbura o niewyparzonym języku, jednak nie można mu odmówić pisarskiego talentu.

Myślę, że głównym motywem idącym za tym opowiadaniem była chęć podjęcia dyskusji z takimi utworami, jak „Wiedźma się narodzi” Roberta E. Howarda, „Pajęczyna Utkana Z Ciemności” Karla E. Wagnera, według których zło może być wrodzone, stanowić efekt niesprzyjającego omenu, układu gwiazd lub krzyżówki z jakąś, pozaziemską rasą.

Wykłada to zresztą Geralt („można mieć wilcze zęby, albo wilczy umysł”).

W tym sensie broni się ono całkiem nieźle, tylko powiedzcie mi: kto jeszcze pisze albo czyta takie opowiadania?

Post Scriptum: Wybaczcie, że nie będę przez jakiś czas odpowiadał na komentarze. Mam albo mam bardzo ciężkie przeziębienie, albo bardzo lekki covid.