Steampunk: konwencja, która nie istnieje:

Steampunk jest dość modną, a przynajmniej często poruszaną w dyskusjach internetowych konwencją fantastyki. Jednocześnie jest to konwencja, która ma bardzo niewiele swoich reprezentantów w świecie realnym. Istnieje głównie na artach i w cosplayu, jednak poza nimi jej brak. Jest kilka gier (Frostpunk, Iron Harvest), głównie hybrydowych, łączących ją z innymi gatunkami (Wolsung, Arcanum). Czasem powraca jako element drugorzędny innych gier (np. krasnoludy w fantasy często uzbrojone są w parowe czołgi). Jest trochę steampunkowych mang i komiksów. Są dosłownie pojedyncze książki, najczęściej słabe. I chyba tyle.

Dlaczego ta konwencja nie ma szczęścia?

Ani to „punk”:

Steampunk to jak wiadomo konwencja, gdzie dystyngowani gentelmeni, nieco szaleni wynalazcy i damy z towarzystwa walczą ze złem za pomocą parowych technologii.

I super…

Tylko jest z tym jeden problem: „punk” to ideologia robotnicza.

Dystyngowani gentelmani, nieco szaleni wynalazcy i damy z towarzystwa stanowili jakieś 40% tego, czego punki nienawidziły i przeciw czemu się buntowali (punki, oprócz sztywnych konwenansów i struktur społecznych nienawidziły też zorganizowanej religii, ruchów robotniczych, socjalistycznych i komunistycznych oraz wszystkich instytucji, uznając ich za takie samo zło, tylko w innej masce).

Ani „steam”:

Steampunk opiera się na założeniu, że mamy współczesne lub wręcz przyszłościowe technologie, które jednak wykonane są z komponentów XIX wiecznych i napędzane parą. Mamy więc parowe czołgi, samochody, samoloty i helikoptery, sterowce lub wręcz statki kosmiczne. Wszystkie one napędzane są wodą w stanie lotnym i węglem, które okazały się niesamowitym źródłem energii. Dodatkowo całość utrzymana jest w XIX wiecznej (czyli zwykle wiktoriańskiej) stylistyce.

Stylistyka ta zwykle jest bardzo miękka: autorzy nie zastanawiają się, jak działają poszczególne elementy. Nie zastanawiają się też nad najprostszymi szczegółami technicznymi, typu: „skąd parowe samochody biorą węgiel” albo „jak wytrzymuje w nich kierowca, skoro siedzi na takim wielkim palenisku”.

„Steam” jest wykorzystywane tylko w charakterze wizualnego ozdobnika. Po prostu wszystkie obiekty otrzymują jakieś, wystające rury, trybiki, tłoki i otoczone jest kłębami pary. Wygląda to ładnie…

Problem w tym, że jest totalnie nieimersywne.

W szczególności dla ludzi, których faktycznie maszyny powinny ciekawić, czyli miłośników techniki.

Rzecz w tym, że konwencja każe nam przyjąć bardzo skomplikowaną wizję świata, sprzecznego z całą naszą wiedzą i wyobrażeniem. Na poziomie teorii steampunk działa na tej samej zasadzie co Space Opera lub Fantasy. Space Opera opiera się na założeniu „w przyszłości ludzie wymyślili technologie pozwalające nam z dużą wygodą latać w kosmos”. Fantasy „bajkowe istoty faktycznie istnieją”. Steampunk „ludzie odkryli, że para wodna jest wiele wydajniejszym źródłem energii, niż jest faktycznie”.

Dokonanie pojedynczego przestawienia „Smoki faktycznie istnieją” jest dla wielu ludzi niemożliwe.

Po prostu wiedzą oni, że smoków nie ma, więc wzmianka o nich automatycznie wyrzuca ich ze świata wyobrażonego. Stąd nazwa „normal”.

W steampunku… Każdy, kto ma wiedzę o świecie wystarczającą, żeby zdawać sobie sprawę z istnienia maszyny parowej (czyli bardzo podstawową) wie też, że:

• para wodna nie jest wydajnym źródłem energii

• nie da się jej uczynić takim

• nawet gdyby się dało to są równie atrakcyjne i wygodniejsze źródła energii

• skąd on bierze węgiel

• gdzie on siedzi na tym boilerze?

I setki podobnych.

Problem z tym, że każde z tych pytań budzi dysonans, z którym trzeba sobie radzić oddzielnie. Wybija to z immersji.

Potrzeba człowieka o szczególnej wrażliwości (lub przeciwnie: zupełnego jej braku), żeby cieszyć się tą konwencją.

A jako, że taka bardzo techniczna estetyka trafia głównie do miłośników techniki, to okazuje się to bardzo dużym problemem. Każdy, kto trochę zna się na technice wie, że to nie ma prawa działać. Wie też, że od pary jest bardzo krótki przeskok (dosłownie jeden krok) do faktycznie wydajnych źródeł energii: elektryczności, silników spalinowych czy reaktorów atomowych…

Fani techniki nie chcą czytać o niemożliwych zastosowaniach przestarzałych technologii. Wolą czytać o możliwych zastosowaniach tych nowoczesnych.

Ani dla gentlemanów, ani dla punków:

Ale pomijając ideologię oraz mętne tło problemem Steampunka jest to, że adresowany jest do grup ludzi, których zwyczajnie nie ma. Zarówno punki bowiem, jak i gentlemani to pieśń przeszłości.

Jeśli chodzi o subkultury w stylu lat 90-tych, to współcześnie przestały one istnieć. Powodem jest to, że zwyczajnie nie sprawdzają się one jako strategie społeczne. Tworzyli je bowiem głównie robotnicy, stanowiący 40-50 procent społeczeństwa. Od czasów punków na zachodzie zaszła bardzo gwałtowna dezindustrializacja, w wyniku której po prostu nie ma już tylu robotników, jak kiedyś. Wraz z nimi znikły więc też ideologie robotnicze. Punków zostało niewielu, w większości starych… Subkultura utrzymuje się jeszcze w kilku, bardzo mocno uprzemysłowionych krajach, lecz i tam zanika, wraz z zanikaniem warstwy robotniczej.

Gentelmenów też nie ma.

Gentlemen (lub Lady) to człowiek, który nie musi pracować i może pozwolić sobie na odpowiednią ilość odpowiednio wyrafinowanych rozrywek.

Kogo dziś niby na to stać?

Co więcej obydwie te ideologie: zarówno bunt przeciwko wszystkiemu, jak i próżniactwo z kilkoma, dodatkowymi elementami dziś zwyczajnie uchodzą za mało atrakcyjne…

Ani też nie ma powodu go stosować w mediach nie-wizualnych…

Jesse Schell w książce Art of Game Design wprowadził podział na media oparte na słowie (na przykład książki, audycje radiowe), obrazie (filmy) i działaniach (gry). Każde z nich opowiada o innych walorach postaci. Media oparte na słowie działają przez przeżycia psychiczne, głównie w oparciu o obrazy, jakie rodzą się w naszych głowach. Dają nam też unikatową możliwość zajrzeć w głowy bohaterów i poznać ich myśli. Traktują więc one głównie o ideach, myślach i emocjach. Media wizualne pozwalają nam dostrzegać bohaterów i śledzić ich działania. Traktują o obrazach oraz emocjach. Bohaterowie gier wreszcie są najczęściej dość prostymi automatami, sterowanymi przez gracza. Gry traktują w całości o decyzjach podejmowanych przez graczy i ich decyzjach.

Po co to mówię?

Otóż: Steampunk jest (podobnie jak na przykład fantasy czy space opera) estetyką. W tej estetyce mogą być umieszczane różne gatunki twórczości: gra strategiczna, platformowa lub RPG, akcja komedii, horroru, filmu akcji, książki psychologicznej i wielu innych… Sam w sobie oferuje on jedynie pewną ilość motywów, tematów oraz rekwizytów.

Problem w tym, że rekwizyty te od innych estetyk różnią się głównie wizualiami. Wachlarz myśli, emocji i decyzji, jakie podejmuje postać w Steampunku niewiele różni się od wachlarza decyzji, jakie podjęłaby w dziele osadzonym współcześnie, w cyberpunku, space operze, powieści drugowojennej, postapokalipsie… Powód jest prosty: główną różnicą, jaka istnieje między tymi estetykami polega na sposobie zasilania maszyn.

Ten sposób powoduje wyraźne różnice: widzimy więc wielkie tłoki, ogromne tryby oraz kłęby dymu i pary. Wygląda to fajnie, jednak na poziomie emocji, psychologii i decyzji nie wnosi to nic nowego.

Przykładowo: jeśli przenosimy akcję do starożytnego Rzymu, to trafiamy na ogromną ilość zmian. W czasach tych walczono głównie na miecze, więc zmienia się nam cała technika walki oraz potrzebne w niej umiejętności. Bohater jest odcięty od współczesnych technologii takich jak szybki transport, poczta, telefon, telewizja, tak więc jego świat ogranicza się do „tu i teraz”. Jeśli oddali się o kilka kilometrów od jakiegoś miejsca, to traci możliwość wpływania na toczące się w nim wydarzenia, bowiem powrót zajmie mu kilka godzin. Nadejście nocy jest w zasadzie paraliżujące dla jakichkolwiek działań. Gospodarka jest oparta na niewolnictwie, co stawia przed nami sporo pytań moralnych… Jego dzień też wygląda zupełnie inaczej.

W Steampunku walczy się strzelając z pistoletów, tak, jak współcześnie, istnieją wszystkie lub większość najważniejszych, współczesnych technologii i instytucji, jak prasa, radio i telefony. Istnieje szybki transport masowy, jak pociągi i samochody. Istnieje sztuczne oświetlenie.

Różnice są głównie takie, że każdy przedmiot zasilany jest parą.

Jeśli to dzieje się w filmie, komiksie lub grze komputerowej to tą parowość faktycznie widać.

Jeśli w książce, to jedyna różnica jest taka, że nazwa każdego przedmiotu poprzedzona jest słowem „parowy”.

I dlatego nie ma książek osadzonych w steampunku.

Są filmy, gry i komiksy, bo tam elementy wizualne robią różnicę.