Nie podoba mi się, że polska prawica wyciąga łapy po twórczość Tolkiena…

Tak, zgadliście: piszę ten post zainspirowany przebrzmiałą już nieco aferą na Elendillionie, aczkolwiek jest to też protest przed szerszą tendencją narzucania katolickiej interpretacji Władcy Pierścieni i ogólnie twórczości Tolkiena.

Jednak to Elendilion przelał czarę goryczy.

To, co działo się na serwisie wpisuje się w szerszy nurt, polegający na bardzo topornych, powierzchownych i naciąganych próbach stworzenia jedynej, słusznej wizji prac tego wspaniałego pisarza. Próbach, które (jeśli skończą się sukcesem) obrzydzą i zbałamucą jego twórczość dla szerokiego grona odbiorców.

O co poszło na Elendillionie:

Niedawno na wyżej wymienionym portalu miały miejsce następujące, gorszące wydarzenia. Otóż: wklejono tam fanarty przedstawiające bohaterów LotR-a w nienormatywnych przedstawieniach. Wywołało to gigantyczną falę oburzenia, autorce artów zarzucono desakrację dzieł Tolkiena, obrazę artysty oraz „wartości drogich autorowi”. To spotkało się z odzewem rozsądniej myślących fanów Tolkiena, co natomiast doprowadziło do wysypu nawiedzeńców cytujących przypadkowe listy i elementy twórczości Tolkiena tak, jakby cytowali biblię i dowodzących, co Tolkien myślał o diabelskiej tęczy powołując się na Saruman Wielu Barw. Afera zaczęła rozszerzać się po internecie, co administracja początkowo próbowała bagatelizować, szpanując, ile to im lajków strzeli…

Tych chyba nie było jednak zbyt dużo, gdyż wpis krótko później został skasowany, co dość skutecznie zakończyło rozprzestrzenianie się problemu.

Niemniej jednak prób reinterpretacji, zawłaszczenia i wpisania w konkretny dyskurs twórczości Tolkiena, podejmowanych z prawej strony Internetu jest zbyt wiele, a ja sam za bardzo lubię i szanuję tego pisarza, bym mógł nie wyrazić protestu.

Nawet jeśli w sumie niewiele on zmieni.

Zacznijmy od tego, że gość nie żyje od 50 lat…

Tolkien umarł w roku 1973. W związku z tym wcisnąć mu można w usta dowolne poglądy oraz uwielbienie dla każdych wartości, jakie tylko się zechce.

Bo czemu nie?

Przecież nie wstanie z grobu i wciskającym nie da po mordach?

Niestety, ale wyznawcy Chrystusa mają doświadczenie w zawłaszczaniu osób zmarłych i wkładaniu w ich usta różnych opinii, pod którymi za życia by się nie podpisali. Tak więc udało się zawłaszczyć Tadeusza „Kościołowi nie wolno zajmować się kształceniem młodzieży” Kościuszkę, lidera Polskiej Partii Socjalistycznej, protestanta i znanego apostatę Józefa „W przyszłości Kościół będzie największym wrogiem Polski” Piłsudskiego, a nawet żydowskiego ateistę Alberta „Idea osobowego Boga jest mi raczej obca, a nawet wydaje mi się naiwna” Einsteina.

Tylko czekać, aż zawłaszczą też Antona Szandora Laveya, który jak się zdaje, całkiem sporo miał o Bogu do powiedzenia, albo Edwarda Gierka, bo przecież to za jego czasów zbudowano w Polsce najwięcej kościołów (prawie równo co czwarty kościół w naszym kraju został wzniesiony „za Gierka”).

Na tle tych zdobyczy Tolkien ma jedną zaletę:

Tak, facet faktycznie był katolikiem:

Jest to faktem. Przy czym należy zauważyć, że Tolkien podchodził do religii w sposób bardzo odmienny od typowego dla ludzi wychowanej w polskiej tradycji. Zamiast na zewnętrznych oznakach wiary skupiał się na jej intelektualnych i duchowych aspektach. Nie podchodził do niej też jako do wydarzenia społecznego, a bardziej jako indywidualne spotkanie z Bogiem. Regularnie też przystępował do komunii świętej.

Z całą pewnością był też katolikiem przedsoborowym, umarł też przed wstąpieniem na Tron Piotrowy Jana Pawna II oraz nigdy nie słuchał Radia Maryja.

Tak więc różnił się od stereotypowego, polskiego wyobrażenia tej religii.

W kraju, gdzie to dużo znaczyło:

Należy zauważyć, że Wielka Brytania jest krajem protestanckim, mocno zaangażowanym w wojny religijne, które trwały od XVI wieku, aż po koniec wieku XX (jak konflikt w Irlandii) oraz posiadającym własny kościół, którego głową jest osoba monarchy. W kraju tym sytuacja katolików bardzo długo nie była wcale dobra.

W zasadzie od XVII wieku katolicy byli oficjalnie w Anglii tolerowani, aczkolwiek w praktyce mieli status pół-legalny. Nabożeństwa mogły odbywać się jedynie prywatnie, na terenie Anglii nie mogła działać hierarchia kościelna, ani nie można było wyświęcać nowych księży (ci musieli być cudzoziemcami lub przyjąć święcenia za granicą).

Na odbudowę hierarchii kościoła zezwolono dopiero w roku 1850, co zresztą spotkało się z wściekłą reakcją części opinii publicznej.

Co więcej do roku 1871 katolicy (a także niewierzący i protestanci non-konformistyczni, czyli nie uznający Kościoła Anglikańskiego) nie mogli studiować na angielskich uniwersytetach.

Czyli mówiąc w skrócie: Tolkien należał do pierwszego pokolenia angielskich katolików, które mogło cieszyć się pełnią praw obywatelskich.

Nie zmienia to faktu, że nadal musiał cierpieć szykana.

I nie przesadzam tutaj. Po dziś dzień katolicy bywają w Wielkiej Brytanii prześladowani z uwagi na swoją wiarę. Przykładowo w roku 2018 w Liverpoolu katolickie dzieci idące do szkoły zostały obrzucone przez Brytyjski tłum kamieniami…

Oczywiście istniała prosta metoda uniknięcia tych nieprzyjemności: przechrzcić się.

Tak więc w Wielkiej Brytanii bycie katolikiem było świadomym wyborem i niosło za sobą znaczące konsekwencje.

Ale co z tego?

Należy zauważyć, że mimo to katolikami w Anglii i na świecie był i jest całe mnóstwo ludzi. W tym takich, którzy mniej lub bardziej nie zgadzają się z nauką kościoła i jego spojrzeniem na niektóre sprawy oraz takich, którzy jawnie z jego naukami są na bakier. Przykładowo: (czysto formalnie) katolikiem jestem Ja (bo nigdy nie złożyłem aktu apostazji), mimo że nieformalnie, to powinienem zostać ekskomunikowany (choćby jako osoba jawnie zapierająca się Boga).

Prawdę mówiąc, to nie wydaje mi się, żeby robił jakieś, szczególne halo ze swojej religii. Znam kilka jego biografii i żadna jakoś specjalnie na tym aspekcie jego życia się nie skupia.

Wydaje mi się, że wyjątkowość Tolkiena jako katolika opiera się na dwóch rzeczach. Po pierwsze: na tym właśnie, że był on Anglikiem. Jak mówiłem: żył w kraju bądź co bądź protestanckim i żywiącym wobec katolicyzmu resentyment podobny, jaki Polacy żywią wobec Żydów albo (może bardziej trafne porównanie) Świadków Jehowy. Po drugie: był on akademikiem, a wiadomo, że brytyjskie, francuskie i niemieckie środowiska akademickie są, co najmniej od XVIII wieku, bardzo silnie zateizowane. Tak więc, jako człowiek, który nie tylko deklarował się jako wierzący, ale też wyznawca niewłaściwego odłamu, budził zdziwienie.

To niestety trochę tak, jakby Świadek Jehowy studiował i później wykładał na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.

Niesławny list 142:

Zwolennicy poglądu z którym tu polemizuję często przytaczają list 142, zaadresowany do jego jezuickiego przyjaciela Roberta Murraya, w którym to autor stwierdza, co następuje:

The Lord of the Rings is of course a fundamentally religious and Catholic work; unconsciously so at first, but consciously in the revision. That is why I have not put in, or have cut out, practically all references to anything like ‚religion’, to cults or practices, in the imaginary world. For the religious element is absorbed into the story and the symbolism.

Otóż: na razie nie posiadam własnego wydania „Listów” Tolkiena, a wydawnictwo to czytałem bardzo dawno temu, jeszcze na studiach. Tak więc nie jestem w stanie powiedzieć, w jakim dokładnie kontekście został napisany ten list. Co więcej, jako, że studia skończyłem już 12 lat temu to mogłem coś zapomnieć lub pomylić, ale – o ile pamiętam – zbiór „Listy” zawiera 354 zabytki korespondencji artysty. Z czego – o ile znów pamięć mnie nie myli – tylko 3 z nich zawierają odniesienia do wiary. Są to: list do Murraya właśnie oraz dwa do dzieci. Czyli w mniej niż w 1 procencie z nich. Tak więc równie łatwo można uznać je zarówno za zwierzenie się z jakiejś, bardzo głębokiej tajemnicy (jeśli fakt, że jest się wierzącym można uznać za głęboką tajemnicę, a nie za banał), jak i po prostu za mało reprezentatywne dla całokształtu twórczości artysty.

Mojej pamięci wielokrotnie zarzucano już w komentarzach luki i sam przyznam, że przez 12 lat trudno pamiętać takie szczegóły.

Niemniej jednak chciałbym zauważyć, że ludziom, nawet bardzo inteligentnym w listach zdarza się kłamać, próbować przypodobać się odbiorcy, podlizać się, zareklamować swoją twórczość lub zwyczajnie pieprzyć.

I to też trzeba mieć na uwadze.

Zarzut o mało rzetelnym wykorzystaniu korespondencji Tolkiena podeprzeć można też Listem 43. Jest to dość długi list, napisany do jego syna, Christophera, odbywającego akurat służbę wojskową, w którym uczy on go o niebezpieczeństwach wolnej miłości. Jest to list momentami głupi, momentami pruderyjny oraz wściekle zawiły, utrzymany mocno w obyczajowości epoki i świadczący wyraźnie, że Tolkien nie za dużo wiedział ani o kobietach, ani o ludzkiej seksualności (czyli w sumie dla jego czasów norma). I pomimo że dotyczy wyłącznie miłości heteroseksualnej, można w nim wyrwać z kontekstu naprawdę śmieszne rzeczy.

Dziwi aż, że po niego nikt nie sięgnął.

Był katolikiem, ale czy by nim pozostał?

Tolkien umarł w 1973 roku, w doskonałym momencie, żeby być katolikiem i pozostać w błogiej ignorancji. Jego zgon nastąpił na pięć lat przed wstąpieniem na Tron Piotrowy Jana Pawła II, wbrew opinii, jaką się cieszy w Polsce, jednego z najbardziej kontrowersyjnych Papieży. Człowieka, który zraził do kościoła intelektualistów, zastąpił głęboką myśl religijną pełnym tautologii, łopatologicznym neotomizmem i przemienił stowarzyszenia inteligencji katolickiej w kółka modlitewne. Za którego czasów właśnie kościół katolicki dokonał zwrotu ku obsesyjnemu zainteresowaniu seksualnością.

Zmarł też na piętnaście lat przed skandalami pedofilskimi, które de facto zniszczyły kościół katolicki w Irlandii, Szkocji, Walii i Anglii.

Kilka lat po tym, jak głośno zaczęło robić się o postawie Piusa XII wobec niemieckiego nazizmu, włoskiego faszyzmu, serbskich Ustaszy i zagłady Żydów.

Całe dziesięciolecia przed tym, jak na jaw wyszło, że jeden z jego synów nie dość, że sam molestował nieletnich, to też samemu był prawdopodobnie ruchany przez jednego ze świętych przyjaciół ojca.

Czy po tym wszystkim nadal pozostałby członkiem kościoła? Zwłaszcza to ostatnie przecież trudno wybaczyć.

Tym bardziej, że pod koniec życia był już z Kościołem na bakier:

Faktem zazwyczaj ignorowanym w katolickich ujęciach twórczości Tolkiena jest to, że ten pod koniec życia mocno krytykował kościół katolicki, a konflikt toczył się o najbardziej fundamentalne elementy religii: sakramenty i liturgię mszy świętej.

Kość niezgody stanowiły postanowienia Soboru Watykańskiego Drugiego oraz odejście od mszy odprawianej po łacinie, na rzecz odprawianych w języku narodowym.

Biorąc pod uwagę zarówno uwielbienie dla czasów przeszłych, jakie żywił, a także jego wrażliwość na piękno, trudno mu się dziwić. Miałem okazję uczestniczyć we mszy odprawianej w rycie trydenckim i – jako zatwardziały ateista – powiem Wam, że naprawdę warto. Msza taka jest zaprojektowanym przez potężne umysły, niesamowitym widowiskiem i słuchowiskiem zakładającym też aktywny współudział wiernych, pełnym piękna, światła, śpiewu, tajemniczej mowy.

W jej trakcie człowieka ogarnia poczucie obcowania z wielowiekową tradycją oraz czymś, co jest wieczne zarazem. Można wręcz uwierzyć, że doświadcza się spotkania z Bogiem.

W roku 1970 msze w rycie trydenckim zastąpione zostały obecnie odprawianymi Nowym Mszałem Rzymskim.

Jak mówiłem, trudno się dziwić Tolkienowi, że reformy liturgiczne nie wywołały jego entuzjazmu.

„Wartości miłe autorowi”:

Cały ten wpis poświęcony jest jednej myśli: Tolkien owszem, był katolikiem, ale zupełnie innego rodzaju, niż ludzie gromadzący się na Jasnej Górze.

Trudno zgadywać też, jaki byłby stosunek gościa, który krytykował msze po angielsku do tej religii, po tym, jak papież wziął udział w obrzędach animistycznych w świętym gaju na Togo (8 sierpnia 1995), modlił się przed posążkiem Buddy (27 października 1996) lub skłonił się i ucałował Koran (14 maja 1999). Wszystko to przecież były wydarzenia bardzo mocno kontrowersyjne i krytykowane w kościele przez konserwatystów…

Prawdę mówiąc, by poznać odpowiedź należałoby się go o to zapytać.

Ale jako, że nie żyje, to nie ma na to sposobu.

Faktem jednak jest, że kościół do którego on uczęszczał był zupełnie innym, niż ten do którego my uczęszczamy i to nie tylko dlatego, że leżał w Anglii, a msze odprawiano tam po łacinie. Przede wszystkim inaczej patrzono tam na sprawy seksualności. W kościele przedsoborowym i wczesnosoborowym toczyła się burzliwa dyskusja na temat spojrzenia na takie sprawy, jak celibat, masturbacja, homoseksualizm, aborcja, seks przedmałżeński i tym podobne, wiedziona przez amerykańskich teologów: Charlesa Currana, James J. Waltera i Timothyedo E. O’Connella (prace wszystkich trzech zostały w późnych latach 80-tych potępione przez komisję pod przewodnictwem Ratsingera, a ich odsunięto od nauki wiary). Dyskusja ta została uciszona za Jana Pawła II i zastąpiona ślepym dogmatyzmem i jego, raczej toporną, teologią ciała.

Jakie na tą sprawę poglądy miałby Tolkien (Czy byłby za? Czy byłby przeciw? Czy też, jak bardzo wielu katolików nawet by o nich nie słyszał?) nie dowiemy się nigdy, bo umarł…

Nie da się też ukryć, że Kościół Katolicki bynajmniej też nie głosi, że Tolkien powinien wściec się na autorów wiadomych artów. Wręcz przeciwnie. Jako dowód przytoczmy punkt 2358 Katechizmu Kościoła Katolickiego:

Pewna liczba mężczyzn i kobiet przejawia głęboko osadzone skłonności homoseksualne. Skłonność taka, obiektywnie nieuporządkowana, dla większości z nich stanowi trudne doświadczenie. Powinno się traktować te osoby z szacunkiem, współczuciem i delikatnością. Powinno się unikać wobec nich jakichkolwiek oznak niesłusznej dyskryminacji. Osoby te są wezwane do wypełniania woli Bożej w swoim życiu i – jeśli są chrześcijanami – do złączenia z ofiarą krzyża Pana trudności, jakie mogą napotykać z powodu swojej kondycji.

Nie wydaje mi się jednak, by miał się jakoś szczególnie oburzyć na nieheteronormatywne arty do jego prac.

Po pierwsze: już za jego życia stosunki niektórych postaci (dokładniej: Sama i Frodo) interpretowano jako symbol związku homoseksualnego. Interpretację taką przedstawiał ruch hipisowski w latach 60-tych i 70-tych. Nie wywołało to żadnej reakcji ani dementi artysty.

Po drugie: jako, że samemu był członkiem co najmniej pogardzanej mniejszości i pewnie niejednokrotnie musiał stawiać czoło uprzedzeniom, to można oczekiwać po nim empatii dla innych pogardzanych.

Po trzecie: Tolkien sam był antyrasistą. Owszem, przypisuje mu się różne, głupie poglądy, aczkolwiek są one równie naciągane, jak te, z którymi właśnie tutaj polemizuje. Tolkien zaryzykował więc utratę szans na wydanie Hobbita w Niemczech, rugając wydawcę za antysemityzm, sprzeciwiał się anty-niemieckiej propagandzie w okresie II wojny światowej czy też stosunkom rasowym panującym w brytyjskich koloniach w Afryce…

Jego anty-rasizm widać zresztą we Władcy Pierścieni dużo wyraźniej, niż jego katolicyzm. O ile więc odwołań do religii w książce jest zaledwie kilka (Theoden zostaje porównany do „starego Boga Orome”, stos pogrzebowy Denethora zostaje porównany do obyczajów „pogańskich królów”, przy okazji znalezienia Białego Drzewa wzmiankowane jest „święte miejsce królów Gondoru” oraz w dodatkach wspomina się, że Sauron był na wschodzie czczony jako bóg i zaprowadził swój kult w Numenorze), tak postawy antyrasistowskie i antykolonialne są dużo bardziej wyraźne.

Tak więc: wielowiekowe uprzedzenia i nienawiść między krasnoludami, a elfami są powodem upadku obydwu tych ras. Okresy, gdy były w stanie współpracować: odwrotnie, okresami ich największego rozkwitu. Kolonialna polityka Numenoru rozpoczyna się w tym samym momencie, gdy zaczynają rosnąć tam wpływy Saurona, a złe traktowanie ludzi ze Śródziemia jest zapowiedzią rychłego upadku wyspy. Później niechęć i uprzedzenia między mieszkańcami Zachodu i Północy oraz Wschodu i Południa są wielokrotnie rozgrywane przez Saurona i stają się przyczyną jego wzrostu w siłę. „Waśń Rodowa”, wojna kończąca złotą erę Gondoru wybucha wskutek braku zgody Castamira na awanse wojskowe nie-dunedainów i mieszane małżeństwa między czystej krwi Gondorczykami, a ludźmi napływowymi…

Wymieniać można długo.

Zaznaczyć należy, że poglądy Tolkiena w tej materii stoją w sprzeczności z poglądami przedwojennego i przedsoborowego kościoła katolickiego. Kościół, opierając się na słowach świętego Pawła „Każdy niech trwa w stanie, w jakim powołany był” (Pierwszy list do Koryntian: 7,20) odrzucał wszelkie ideologie egalitarne, argumentując to (jak zwykle) niezbadanym zamysłem Boga. Co raczej nie powinno dziwić u instytucji, która była ( i jest po dziś dzień) największym, nie-państwowym, posiadaczem ziemskim na świecie, a której grunta były podówczas w znacznej mierze obrabiane w sposób feudalny lub quasi-feudalny. Za tą postawę zbierał nawiasem mówiąc straszne cięgi od brytyjskich i amerykańskich protestantów (o tej krytyce można poczytać choćby w Battle Cry of Freedom Jamesa McPersona).

Pytanie brzmi, czy nie rozszerzyłby tych poglądów też na osoby LGBT?

Saruman Wielu Barw, a flaga Gay Pride:

Ostatecznym argumentem obrońców wiadomej interpretacji twórczości Tolkiena była scena, w której Saruman objawia się Gandalfowi w lśniącej wieloma barwami szacie. Miało to świadczyć o potępieniu osób LGBT przez autora i utożsamieniu ich z diabelstwem Saurona.

Chciałbym jednak zauważyć kilka faktów:

• • Tolkien wydał Władcę Pierścieni w roku 1954

• • umarł w roku 1973

• • Gilbert Baker zaprojektował tęczową flagę Gay Pride w roku 1978

• • przyjęto ją natomiast jako ogólny symbol mniejszości LGBT w roku 2000.

Tolkien więc zwyczajnie nie miał prawa przed tym ostrzegać, bo – zanim o fakcie mógł się dowiedzieć – od dłuższego już czasu podziwiał chwałę Pana w jego królestwie.

Mógłbym tak jeszcze długo:

W zasadzie mam napisane jeszcze 9 akapitów na ten temat, polemizujących z postrzeganiem Władcy Pierścieni jako alegorii chrześcijaństwa. Jednak myślę, że zakończę w tym miejscu, a resztę wyłożę w jakimś, późniejszym wpisie.

Post Scriptum:

Obrazki w tekście pochodzą z bloga Molly Knox Ostegard, artystki zapewne nieświadomej, że wywołała międzynarodowe kontrowersje.

Reklama