Czy gry powinny / mogłyby być lekturami szkolnymi?

Temat taki widziałem jednej z grup, które śledzę na Facebooku (Teoretycznie Tak – grupa pronaukowa). Ku mojemu rozczarowaniu bardzo szybko rozmowa w nim stała się bezcelowa. Wypełnił się on bowiem postami edukacyjnych konserwatystów, twierdzących, że Szkoła nie jest do tego, żeby grać w gierki i że Polska zawali się, jeśli dzieci nie przeczytają Janka Muzykanta. Argumenty graczy pojawiały się rzadziej, zwykle były równie tradycjonalistyczne i często przytaczano w nich Baldur’s Gate.

Nikt nie zastanowił się nad kwestiami zasadniczymi, czyli:

• • czego szkoła ma uczyć

• • w jaki sposób zarówno gry, jak i książki, mogą w tym pomagać

Zalety gier wobec książek i książek wobec gier:

Zacznijmy od porównania obydwu mediów. Gry – niezależnie czy są to gry komputerowe, analogowe, współczesne czy klasyczne – bardzo poważnie różnią się od mediów takich, jak książki, filmy, muzyka czy widowiska teatralne. Otóż, w największym skrócie gry są ciągami nietrywialnych decyzji natomiast tradycyjne dzieła sztuki są zapisem podjętych wyborów.

W skrócie: jeśli gramy w grę, to mamy możliwość podejmowania wyborów: iść w lewo czy w prawo, walczyć czy uciekać, stać w miejscu, czy aktywnie mierzyć się z problemami. Musimy też osobiście zmierzyć się z konsekwencjami niektórych z tych wyborów. Owszem, większość z gier faktycznie faworyzuje niektóre z tych wyborów. Przykładowo w wielu grach cRPG lub 4X owszem, możemy unikać konfrontacji, jednak ich podejmowanie jest zdecydowanie korzystniejsze (dokładnie na odwrót jest w horrorach). Jednak to nadal my podejmujemy decyzje oraz my ponosimy ich konsekwencje. I (w trybie Ironman) musimy z nią żyć.

W tradycyjnych dziełach natomiast śledzimy jedynie zbiór wyborów, które podjął ktoś inny. Poznajemy ich konsekwencje, jednak nie odczuwamy ich na własnej skórze.

Tak więc, główna różnica polega na tym, że gry uczą przez uczestnictwo natomiast książki uczą przez przykład.

Druga różnica polega na tym, że w grach udział w akcji jest wolitywny, w książkach (i filmach) obowiązkowy. Otóż: sprytnie grający gracz (jeśli nie dojdzie do silnych ingerencji scenariusza) może doprowadzić do tego, że jakieś problemy go nie spotkają, albo też wyjdzie z nich obronną ręką. Przykładowo w This War of Mine, jeśli dobrze się grało można było doprowadzić (mimo trwającej wojny) swe mieszkanie do rozkwitu i osiągnąć wyższy poziom dobrobytu, niż w czasach pokoju. Najprostszym sposobem jednak jest odmowa grania w grę. W grze poświęconej efektom zażywania narkotyków gracz mógłby po prostu odmówić przyjęcia narkotyku, tym samym nie uruchamiając autodestruktywnego ciągu wydarzeń. Albo też sabotować fabułę przez celowe, błędne decyzje.

Możliwe też jest wykorzystanie gry wbrew intencjom twórców, jak np. budowanie w Sims domków tylko po to, żeby je podpalać.

W książce czy filmie fabuła natomiast nie może ulec zmianie.

Istnieje też szereg innych różnic między tradycyjnymi mediami, a grami. Ernest Adams i Joris Dormans w książce Advanced Game Design: Game Mechanic przedstawili taką oto listę różnic:

• • Wydarzenia w opowieści muszą być połączone w spójny ciąg, nie mogą sprawiać wrażenia arbitralnych, przypadkowych lub mechanicznych. Bohaterowie mogą doświadczać odmian fortuny, ale muszą to być dramatyczne odmiany, a nie spowodowane przez czysto mechaniczny proces. Wydarzenia w grach natomiast są często prowokowane przez zwykłe szczęście lub chaotyczne czynniki.

• • Opowieść nie powinna być powtarzalna. Każde wydarzenie w dobrej opowieści powinno być unikalne i umieszczone ze specyficznych przyczyn. Nawet w historiach traktujących o powtarzalnych wydarzeniach autor opowiada o nich raz, resztę pozostawiając wyobraźni czytelnika. Gry, w szczególności symulacje pozwalają wykonywać wiele, powtarzalnych sekwencji.

• • Historie nie mogą cofać się w czasie. W grach gracz ma możliwość cofnięcia błędnych decyzji (choćby przez uruchomienie gry na nowo), co owocuje efektywnym powrotem do stanu wyjściowego.

• • Opowieści są o postacie, a postacie w dobrych opowieściach muszą zachowywać się w wiarygodny sposób. Gry nierzadko nie tracą w niczym, jeśli postać pozostanie dość prostym automatem, w którego zachowanie trudno uwierzyć.

Raph Koster w Theory of Fun for Gamedesign podaje jeszcze następujące różnice:

• • Gry dążą do uczenia przez doświadczanie, historie przez przykład.

• • Gry są dobre w uprzedmiotawianiu, historie uczą empatii

• • Gry dążą do zliczania, redukowania i klasyfikowania, historie do rozmywania, pogłębiania i subtelnych różnic

• • Gry są zewnętrzne, traktują o akcjach ludzi. Opowieści są wewnętrzne, opowiadają o emocjach i myślach.

• • Gry są generatorami narracji graczy. Opowieści mają narrację.

Oraz kilka stron dalej umieszcza taką tabelkę:

Rozrywka:	Sztuka:
Tłumi	Intensyfikuje
Jest konserwatywna	Jest ryzykowna
Wzmacnia ramy	Wychodzi poza ramy
Używana jest do wyznaczania norm społecznych	Kieruje empatię na innych
Jest egalitarna i dostępna dla wszystkich	Jest elitarna i wymaga obeznania
Jest rozkoszna (ang. delightfull)	Jest trudną przyjemnością
Zawiera umiarkowany ładunek myślowy	Zawiera duży ładunek emocjonalny

Wartości i anty-wartości, których uczą gry:

Książki i filmy uczą też zupełnie innych rzeczy, zarówno w negatywnym, jak i pozytywnym sensie. Pozwoliłem sobie ubrać je w tabelkę. Cechy negatywne gier pochodzą od Koster z Theory of Fun for Gamedesign, ich pozytywne od Ernesta Adamsa z książki Tworzenie gier: Podstawy, z tabeli Rodzaje wyzwań w grach wideo. Negatywne i pozytywne cechy książek wpisałem sam, po uważaniu:

Negatywne rzeczy, których faktycznie uczą:

Gry:

Tradycyjne media:

Ślepego posłuszeństwa wobec zasad i sekciarstwa. Ludzie robią różne rzeczy w grach bo „takie są zasady”. Sztywnych zasad i binarnego myślenia: gry, z uwagi na swój uproszczony model zwykle wspierają pojęcia klas, kast, tożsamości i podobne. Użycia siły i konfliktu do rozwiązywania problemów: po prostu nie możesz podpisać porozumienia pokojowego w szachach Kumoterstwa i ksenofobii: w grach zabijamy orków, tylko dlatego, że są orkami…

Naśladownictwa Spędzania czasu w sposób bierny, „to ja sobie odpocznę i poczytam książkę / pooglądam telewizję”. Alienacji od świata. By uczestniczyć w nich należy odciąć się od otoczenia i skupić na fabule. W przynajmniej niektóre gry natomiast wymagają kooperacji z innymi ludźmi. Bezrefleksyjnego przyjmowania przyswojonych treści: najczęściej po prostu nie mamy możliwości zweryfikowania w praktyce przyswojonej treści i musimy zdać się na dobrą lub złą wolę autora.

Pozytywne rzeczy, których faktycznie uczą:

Gry:

Tradycyjna sztuka:

Refleksu i wyczucia rytmu Przewidywania wzorców dynamicznych zachowania obiektów Dokładności Dedukcji i dekodowania procesów Działania pod presją czasu Konkurencji i współpracy Zapamiętywania obiektów, wzorów i wzorców zachowań Wykrywania zależności przestrzennych Gromadzenia zasobów i oszczędności Zarządzania zasobami Oddzielania poszlak od informacji nieważnych Odkrywania ukrytych znaczeń Tworzenia systemów posiadających funkcjonalny cel Radzenia sobie z konsekwencjami decyzji Zimnej krwi Praktyki

Skupienia i introspekcji Rozumienia słów Śledzenia związków przyczynowo-skutkowych Dużych bloków wiedzy Dokładności Odczytywania emocji innych Konwencji i schematów zachowań społecznych Wyobraźni Umiejętności wyciszenia się i odcięcia od otoczenia Wzmacniają emocje i uczucia, wzbogacają świat wewnętrzny Umiejętności postawienia się w sytuacji innych Rozumienia decyzji innych Gotowych i skutecznych wzorców zachowań. Wyzbycia się uprzedzeń i tolerancji. Nawyku przyswajania wiedzy. Empatii i współczucia* Teorii

W szczególności ciekawa jest ostatnia para: teoria i praktyka. Wielu, nawet skutecznych graczy nie wie, jak działają mechaniki gier, w które grają. Wiedzą tylko, jak bić, żeby zabić**. Z drugiej strony mamy książkowych kucharzy, ekonomistów i podobnych, którzy nie wiedzą np. jak prawidłowo trzyma się nóż…

*Ciekawym zagadnieniem jest też empatia. Znam osobiście wiele osób, które są w stanie wylewać rzewne łzy nad losem bohaterek romansów i jednocześnie nie mają najmniejszych oporów przed wbiciem komuś noża w plecy.

**Jak bić, żeby zabić w grach, nie w realnym życiu. Koher w swojej książce przedstawia dość ciekawy eksperyment wojsk amerykańskich, które sprawdzały przydatność gier FPS jako trenażera dla strzelców. Jego rezultaty nie zaskakują: gry okazały się okropnym narzędziem do nauki strzelectwa. Żaden rekrut, któremu kazano grać w FPS-y nie nauczył się w ten sposób posługiwać bronią.

Czego szkoła ma uczyć?

Kolejną rzeczą, na którą musimy sobie odpowiedzieć, pytając, czy gry powinny znaleźć się w kanonie lektur jest to, czego szkoła powinna uczyć. Tak więc:

• • czy powinny być to wartości, jak patriotyzm, posłuszeństwo wodec starszych, otwartość na nowe opinie, wiara etc. i jeśli już to jakie wartości (np. wiara w Boga czy raczej w ustrój komunistyczny?)

• • Czy powinny być to umiejętności oraz jakie (np. umiejętność liczenia w pamięci, czy używania kalkulatora?)

• • Czy powinna być to raczej sucha wiedza?

Odpowiedź na to pytanie przekracza zarówno tematykę tego posta, jak i (biorąc pod uwagę fakt, że dyskusja na ten temat toczy się od samych początków publicznego szkolnictwa) ludzkie możliwości.

Jednak w modelu zakładającym naukę suchej wiedzy gry mają ograniczone zastosowania. W modelach zakładających przekaz pewnych wartości i umiejętności odpowiednio dobrane gry mogłyby faktycznie być pomocne.

Czy na pewno na języku polskim?

Po drugie, czy faktycznie gry powinny być lekturami na języku polskim? Główna idea języka polskiego polega przede wszystkim na doskonaleniu umiejętności posługiwania się nim, tak więc: rozbudowywania zasobu słownictwa, czytania ze zrozumieniem, krytycznego myślenia o tekście, prawidłowego rozumienia znaczenia słów, używania poprawnej gramatyki etc.

Akurat gry w dość umiarkowanym stopniu rozwijają te umiejętności.

Jeśli już, to widziałbym je na przedmiotach w rodzaju Przedsiębiorczości, Wiedzy O Społeczeństwie, tego, co za moich czasów nazywało się Pracą Techniką (gdzie uczyliśmy się o różnych rodzajach ogniw elektrycznych albo podstawowych zasad ruchu drogowego) czy Przysposobienia Obronnego (gdzie uczyliśmy się jak udzielać pierwszej pomocy).

W zasadzie dość proste gry strategiczne, albo symulatory, w których punktowane byłoby rozsądne inwestowanie zasobów, zgodna z przepisami akcja lub też takie, gdzie na kolejnych poziomach mielibyśmy do czynienia z ofiarą jakiegoś wypadku i musielibyśmy przeprowadzić akcję ratowniczą z użyciem odpowiednich środków medycznych mogłyby skutecznie pomóc w opanowaniu materiału z tych przedmiotów.

Tym bardziej, że model ekonomiczny dla strategii obejmującej prowadzenie gospodarstwa domowego w połączeniu z małą firmą i życiem rodzinnym mógłbym opracować w ciągu dwóch godzin.

Podobnie nie sądzę, by coś stało na przeszkodzie, by stworzyć grę na np. telefony z ekranami dotykowymi, w której uczestnik musiałby np. znaleźć odpowiednie miejsca na ciele poszkodowanego, by zmierzyć jego tętno, a następnie, pod presją czasu przeprowadzić masaż serca lub sztuczne oddychanie odpowiednio dobierając rytm ucisków…

Nie sądzę, by mogło to w pełni zastąpić ćwiczenia na fantomach jednak na fantomie może ćwiczyć maksymalnie jedna osoba (zwłaszcza jeśli instruktor ma nadzorować prawidłowe wykonanie ćwiczenia). Natomiast na telefonach możliwe jest bardziej masowe przeprowadzanie ćwiczenia i wyrobienie pewnych, dobrych nawyków.

Czy szkoła ma uczyć kultury, czy zachęcać do udziału w niej?

Wróćmy jednak do języka polskiego. Jeśli zastanawiamy się nad tym, czy gry powinny stać się elementem tego przedmiotu należy odpowiedzieć na powyższe pytanie.

Odpowiedź nań stanowi „obydwa”.

Należy zauważyć, że istnieją utwory, których znajomość stanowi ważny element tożsamości narodowej mieszkańców Polski, zarówno jako części składowej cywilizacji europejskiej (mity greckie, Biblia, prace filozofów oświeceniowych) jak i świadczącej o naszej odrębności („Pan Tadeusz”, „Trylogia”). Szkoła powinna bezwzględnie uczyć ich znajomości, choćby w pobieżnej postaci, jak robi to teraz.

Niemniej jednak nie da się ukryć, że człowiek spędza w szkole tylko pewien, krótki okres swego życia i ta powinna go przygotować na okres, jaki spędzimy po niej. W dzisiejszych czasach niewiele osób robi to, do czego się wykształcili. Znam osoby będące (z wykształcenia) nauczycielami matematyki, będące programistami, programistów będącymi psimi behawiorystami, farmaceutów będących agentami handlowymi, filozofów będących baristami, historyków będących sprzątaczkami, menagerami w dużych firmach lub webmasterami, artystów będących kierownikami sklepów, archeologów będących dyrektorami, ludzi bez wykształcenia posiadającymi sieć sklepów sportowych, fizyków będących robotnikami wysokościowymi, mechaników samochodowych będących ogrodnikami i inżynierów lotnictwa zatrudnionych w ochronie.

Sukcesy w tych zawodach nierzadko wymagały od nich przyswojenia sobie zupełnie nowego zakresu wiedzy i umiejętności.

Szkoła, jeśli chce zagwarantować swym wychowankom duży sukces na rynku pracy powinna nauczyć ich nawyku samodzielnego szukania wiedzy i stymulować zainteresowania. Koniec końców bowiem to co poza nią jest jej celem.

Czy szkoła ma uczyć kultury żywej, czy muzealnej?

Z drugiej strony nie da się ukryć, że istnieje odsetek lektur mało wartościowych, których obecność w kanonie jest dyskusyjna. I naprawdę nie sądzę, by ktoś szczególnie zmartwił się, gdyby znikł z nich (o ile jeszcze nie znikły) „Janko muzykant”, „Antek”, „Nasza szkapa”, „Plastusiowy pamiętnik”, „Łysek z pokładu Idy”, „Ten obcy”, „W pustyni i w puszczy” albo „Chłopcy z placu broni” czy wiele innych utworów, których jedyna wartość polega na tym, że wszyscy brali je w szkole od wielu pokoleń wstecz.

Nie da się ukryć, że istnieją dziedziny kultury, których nikogo nie interesują. Książki, przedstawiające optykę, której nikt już nie podziela, informacje, które się dezaktualizują, umiejętności, które tracą na znaczeniu i takie, które na znaczeniu zyskują. Piosenki, których nikt już nie słucha, wiersze, które nie poruszają i tak dalej i tak dalej…

Niedawno śmialiśmy się ze Slannem z powiedzonka nauczycieli z naszych czasów „przecież nie będziesz nosił w kieszeni kalkulatora przez cały czas”, które mówili, gdy wpajali nam metody liczenia w pamięci. Dziś żaden z nas nie liczy już w pamięci, bo w komórkach mamy kalkulatory, którymi jednak nie potrafimy się porządnie posługiwać.

W pracy mamy całe piętro dzieł geniuszy, którzy poświęcili lata życia na wymyślanie rzeczy, które były przestarzałe już w chwili, gdy je tworzyli.

Nazywa się ono „Dział sztuki nowoczesnej”.

Pytanie brzmi jednak: czy szkoła ma służyć poznawaniu kultury archiwalnej, która – w szerszym sensie – nie interesuje już nikogo? Czy raczej żywej, tej, którą faktycznie badają ludzie?

Oraz z drugiej strony: czy obecnie żywe dzieła kultury przeżyją próbę – powiedzmy – następnych 10 lat?