Czy w dawnej Polsce byli niewolnicy?

Temat wyszedł po tym, jak Tokarczuk dostała nobla.

Prawdę mówiąc nie znam twórczości pani Tokarczuk, jej książek nie czytałem. Jednak wokół jej postaci wybuchły liczne kontrowersje. Otóż pisarka ta rzekomo twierdzi, że w danej Polsce społeczeństwo było dość nietolerancyjne, zdarzały się pogromy żydów i istniało niewolnictwo.

O ile pierwsze dwa tematy mnie szczególnie nie interesują, tak o trzecim chętnie napiszę, bowiem dość obocznie ociera się on o moje zainteresowania. A jest on dość mocno niezrozumiały.

Tak więc: w Polsce oczywiście byli niewolnicy.

Było ich osiemnastu.

Więcej nie było potrzeba bo istniało chłopstwo.

Ale na poważnie:

Jak podejrzewam Tokarczuk chodziło głównie o sytuację chłopów, a nie prawdziwych niewolników. Ta, zwłaszcza w dawnej literaturze była często porównywana z niewolnikami, aczkolwiek faktycznie nie jest to porównanie trafione, co wykazano już w połowie lat 70-tych.

Z drugiej strony nowsza literatura oraz moda na sarmatyzm doprowadziła do drugiej skrajności: wybielania sytuacji chłopów oraz idealizowania polskiej wsi, a także pierwszej Rzeczpospolitej. Tak naprawdę sytuacja jak zwykle leżała pośrodku, jednak ze wskazaniem na pierwszą opcję (nie było dobrze).

Zajmiemy się jednak obydwoma problemami.

Czy w Polsce istniało faktyczne niewolnictwo?

Należy zauważyć jedną rzecz: niewolnictwo nie jest perwersją, na którą porwało się kilka, szczególnie zdemoralizowanych państw, jak południowe stany USA, tylko stanem, który towarzyszy ludziom od czasów prehistorycznych i przez większość dziejów traktowanym jako naturalna kolej rzeczy. Optyka ta zaczęła się zmieniać dopiero w XVII-XVIII wieku. Jednak przez 7.000 lat zapisu historycznego więcej czasu niewolnictwo widziano jako coś zupełnie neutralnego, a zaledwie przez niewielki ułamek jest postrzegane negatywnie.

I tak. W niektórych okresach historii Polski było ono prawdopodobnie dość rozpowszechnione.

Przy czym chodzi tu raczej o okres między rokiem 900, a 1100, niż okres I Rzeczpospolitej.

Jeśli natomiast chodzi o wyżej wymieniony okres, to posiadamy informację o siedmiu transakcjach zakupu niewolników, w trakcie których nabyto łącznie 18 osób. Przy czym jedna została nabyta na Jamajce i prawdopodobnie nigdy nie trafiła do Polski.

Być może tych ludzi było więcej, ale najpewniej nie była to liczba zawrotna. Niewolników, wyłącznie czarnych i wyłącznie mężczyzn nabywano tylko na dwór królewski i dwory magnaterii jako błaznów i egzotycznych służących. Ich los był nawiasem mówiąc znacząco lepszy, niż los osób sprzedanych do prac na plantacjach Nowego Świata.

Robiono to dlatego, że było można. W dawnej Polsce nie było po prostu zakazu posiadania niewolników (o ile mi wiadomo taki wprowadzono dopiero w latach 20-tych XX wieku, ale nie jestem w stanie tego stwierdzić z całą pewnością), ale też nie było takiego zwyczaju.

Oprócz niewolników pochodzenia zagranicznego istniała też w dawnej Polsce kategoria ludności zwana jako zakupni. Byli oni dość specyficzną ludnością niewolną, stanowili bowiem skazańców wykupionych od kary. W dawnej Polsce sprawiedliwości była prosta i brutalna. Opierała się na karach mutylacyjnych (tzn. okaleczających), tak więc jeśli ktoś kradł, to odcinano mu rękę, jeśli uprawiał rozbój na drogach: wieszano go, jeśli bluźnił: ucinano mu język. Od kar można było się jednak wykupić, wpłacając tak zwaną nawiązkę. Co więcej osoba trzecia mogła zapłacić nawiązkę za skazanego, który stawał się jej sługą przynajmniej do momentu odpracowania długu (aczkolwiek, co należy zauważyć: posiadacz nie miał praw ani do jego żony, ani do potomstwa, a status zakupnego nie był dziedziczny). Jeśli osoba taka zawiodła pokładane w niej zaufanie to najczęściej wykonywano na niej wcześniejszy wyrok. Zakupnymi była przykładowo większość katów miejskich.

Tego typu ludzi było jednak niewielu. Bowiem po co komu niewolnicy, skoro byli chłopi?

Czy chłopi byli niewolnikami?

Istnieje dość powszechny mit zrównujący sytuację chłopów w Polsce z sytuacją niewolników w Nowym Świecie. Faktycznie takie porównania były czynione w XVIII wieku, w szczególności przez ideologów oświeceniowych, a w XX wieku trafiły na szczególnie podatny grunt. Żyją też w literaturze zachodniej. Faktycznie nowsze badania odchodzą od tego poglądu.

Mówiąc w skrócie: pańszczyzna nie była formą niewolnictwa.

Była formą dzierżawy ziemi możliwą do zerwania tylko za porozumieniem stron.

Osadzając chłopa na ziemi pan dokonywał z nim umowy, w myśl której chłop otrzymywał pewną ilość ziemi (początkowo był to 1 łan czyli od 16 do 25 hektarów), w zamian za możliwość uprawy której chłop zgadzał się uiszczać opłatę nazywaną czynszem. W Polsce przyjęło się, że najczęściej czynsz, miast formy pieniężnej, miał postać odrobku.

Zobowiązanie miało charakter dożywotni i dziedziczny, to jest:

• ani pan nie mógł ani chłopa, ani nikogo z jego potomstwa samowolnie wygnać z zajmowanej ziemi

• ani chłop nie mógł samowolnie porzucić gospodarstwa

To ostatnie nie oznaczało, że nie miał swobody poruszania się, możliwości odsprzedaży innemu chłopu swego gospodarstwa (czy też praw do korzystania z niego), ani też wyprowadzenia się ze wsi i zamieszkania w innym miejscu. Miał. Tylko nadal ciążył nad nim obowiązek uiszczania czynszu. Czyli tak samo, jak my możemy nie mieszkać w wynajmowanym przez siebie mieszkaniu, ale (dopuki nie rozwiążemy umowy) musimy płacić czynsz.

Chłop nie musiał też sam odpracowywać pańszczyzny, mógł to zrobić za niego np. wynajęty parobek.

Jeśli chłop chciał zakończyć pańszczyznę, to było to możliwe. W tym celu musiał dojść do porozumienia z panem i albo dostarczyć zastępcę, który obejmował w jego imieniu gospodarstwo, albo rekompensatę pieniężną.

Przy czym od 1496 roku i drugiego przywileju piotrkowskiego pan miał prawo ograniczyć wychodźstwo chłopów do jednej osoby rocznie.

Wiele kontrowersji narosło też wokół handlu chłopami. Otóż: chłopami się w dawnej Polsce nie handlowało. Handlowało się ziemią, na której stały gospodarstwa. Tak więc, tak samo, jak dziś bank może sprzedać nasz kredyt innemu bankowi lub firmie windykacyjnej, albo developer budynek, w którym mamy mieszkanie, tak samo mógł sprzedać ziemię, która do niego należała wraz ze zobowiązaniami.

Nie znaczyło to, że nowy pan mógł chłopa pognać pod batogiem do innej części Polski.

Wolni chłopi:

Należy zauważyć, że podobnie jak w wielu innych krajach w Polsce istniało wiele kategorii chłopów. Tak więc najczęściej wymienianą są chłopi pańszczyźniani, odrabiający rentę w prywatnych folwarkach.

Obok nich należy wymienić wolnych czyli chłopów posiadających ziemię na własność, nie zobowiązanych rentą feudalną, ani powinnościami wobec króla. Występowali oni głównie w Prusach i na Warmii, częściowo też na Mazurach. W Wielkopolsce i Małopolsce grupa ta zanikła, bowiem na przełomie XV i XVI stulecia została ona wliczona do szlachty (stąd duża, sięgająca 10 procent ludności populacja szlachty na tych obszarach). Do wolnych chłopów zaliczali się też bambrzy (osadnicy niemieccy sprowadzani w XVIII wieku) oraz Wołosi, czyli ludność góralska z południowej Polski.

Specyficzną grupą wolnych byli gburzy czyli bardzo bogaci chłopi (o gospodarstwach powyżej 2 łanów), którzy wykupili się z zależności. Gburzy często sami posiadali czynszowników, aczkolwiek grupa ta była dość efemeryczna, bowiem często po kilku pokoleniach włączała się w stan szlachecki wskutek małżeństw z drobną szlachtą.

Kolejna kategoria to przynajmniej niektórzy rzemieślnicy, jak młynarze i kowale, którzy najczęściej byli na tyle zamożni, by być w stanie spłacić zobowiązania pańszczyźniane.

Ostatnia grupa to ziemianie czyli chłopi z królewszczyzn, gdzie obciążenia zwykle były niższe. Grupa ta miała szersze możliwości prawne, uiszczała też mniejsze daniny. W zależności od terenu stanowiła od 15 do 60 procent ludności (średnio 20-30 procent ludności Rzeczpospolitej).

Inni mieli jeszcze gorzej:

Do ludności wolnej zaliczało się także biedne chłopstwo, czeladź oraz ludzie luźni.

Po pierwsze należy zauważyć, że na wsiach, prócz chłopów posiadających własne pola żyli też ludzie, którzy ich nie mieli. Byli to zagrodnicy, chałupnicy i komornicy. Ci pierwsi posiadali jedynie własną zagrodę, ci ostatni: żyli w pomieszczeniach wynajmowanych od innych chłopów.

Żadna z tych trzech kategorii nie odrabiała pańszczyzny i normalnie nie była wliczana do poddanych. Płacili tylko niewielki czynsz za wynajem posesji, rzędu kilkunastu groszy rocznie.

O ile w wypadku zagrodników możliwa była często uprawa ogródka i hodowla krowy, świni i kilku kur, tak pozostali najczęściej albo żyli wynajmując swą pracę innym chłopom, albo chwytając się zawodów pozarolniczych, jak ciesiołka, byli drwalami, lepili garnki, wyplatali koszyki…

Czeladź to byli mieszkańcy dworu (ale pracowali też na polach bogatszych chłopów) wynajmowani do pracy, którzy normalnie także najczęściej nie odrabiali pańszczyzny. Pracowali oni za pieniądze albo innego rodzaju dobra (często za żywność i dach nad głową). Najczęściej wywodzili się albo z biednego chłopstwa, albo też z ludzi luźnych. Najczęściej byli to woźnice, oracze, żeńcy etc. wynajmowani albo na stałe, albo w okresach intensyfikacji prac rolnych.

Luźni to określenie z współczesnej historiografii (faktycznie w epoce nazywano ich „hultajami”, ale obecnie słowo to zmieniło znaczenie). Zajmowali się oni zawodami wędrownymi. Byli to pasterze, poganiacze bydła i owiec, flisacy (tzn. osoby zajmujące się spławem drewna), wędrowni robotnicy rolni. Najczęściej rok spędzali poza domami, po czym wracali do wsi, gdzie wynajmowali zagrody, chałupy lub komory.

Rzeczywistość oczywiście skrzypiała:

Nie znaczy to, że życie chłopów było usłane różami. W pierwszej kolejności: chłopi pańszczyźniani mieli bardzo niewielką ochronę prawną. W roku 1519 król Zygmunt Stary zrzekł się jurysdykcji nad sądami w sprawach między chłopem, a panem. Tak więc chłopi nie mogli wznosić skarg na swym panów ani do sądów królewskich, ani też starościńskich (aczkolwiek chłopi z królewszczyzn zachowali tą zdolność).

Po drugie: szlachta przejęła w zasadzie władzę sądowniczą na wsiach, wraz z możliwością ustanawiania własnych praw (za wyjątkiem karania śmiercią).

To drugie brzmi okrutnie, jednakże nie różniło się szczególnie od praktyk stosowanych ani w miastach (gdzie uprawnienia takie miała rada miejska), ani też w innych krajach europejskich późnego średniowiecza (aczkolwiek od połowy XVII wieku sytuacja taka stawała się coraz bardziej anachroniczna).

Ogólnie rzecz biorąc nie sposób stwierdzić, czy faktycznie chłopi na tym tracili, czy zyskiwali. Znane są przypadki zarówno ukrywania przez panów przestępców, w tym przestępców zawodowych, by tylko nie tracić rąk do pracy. Oraz z drugiej strony takie, gdy w dobrach szlacheckich karano chłostą za najdrobniejsze wykroczenia, jak palenie tytoniu czy opuszczanie mszy świętej.

Ogólnemu bezprawiu pomagał też fakt, że już pod koniec XVI wieku sądownictwo w Polsce znalazło się w stanie rozkładu, a pod koniec tego okresu nawet szlachcie trudno było cokolwiek zdziałać za jego pośrednictwem.

Dlaczego było źle?

Podstawowym problemem, który doprowadził do złej sytuacji chłopów był fakt stopniowego ubożenia tej warstwy. Wynikał on z prostego faktu, że ilość gruntów zdatnych do uprawy zwyczajnie jest skończona i nie da się ich zwielokrotnić. Z faktu tego wynikła fragmentacja gospodarstw, co przełożyło się na pogarszanie się gospodarczej i politycznej roli chłopów. Po prostu gospodarstwa były dzielone na mniejsze działki, które przekazywano potomstwu.

Tak więc pod koniec XV wieku chłop, zgadzając się odrabiać pańszczyznę zwykle otrzymywał nadanie ziemskie w wielkości 1 łana. Gospodarstwo takie pozwalało uzyskać nadwyżkę w wysokości około 3300 kilogramów zboża, którą chłop mógł sprzedać, zarabiając na tym zysk netto w wysokości 35 złotych (był to ekwiwalent czteroletniego dochodu brutto murarza).

W końcówce XVI wieku dominowały już gospodarstwa o powierzchni ½ łana, które, po zaspokojeniu potrzeb chłopa i jego rodziny pozwalały na zatrzymanie nadwyżki w wysokości 800 kilogramów, co przekładało się na jakieś 7-9 złotych, w zależności od roku.

W XVII wieku przyrost naturalny sprawił, że dominująca większość gospodarstw zbliżyła się do rozmiaru ¼ łana, co pozwalało już tylko na niewielki dochód. W XVIII wieku dominowały już gospodarstwa karłowate, które pozwalały zaspokoić już tylko minimum podstaw biologicznych.

Do tego za zmniejszającym się areałem dostępnych gruntów szło rosnące zapotrzebowanie. Dlatego też, o ile w XVI wieku pańszczyzna wynosiła 1 lub 2 dni w tygodniu tak w XVII wieku przeciętny jej wymiar wynosił 6 dni w tygodniu, a znane są przypadki, gdy przekraczała ona 10 dni w tygodniu od gospodarstwa (wymiar pańszczyzny oznaczał, że gospodarz miał obowiązek dostarczyć człowieka, który będzie pracował na polu pana przez określoną ilość dni, pańszczyzna o wymiarze 10 dni oznaczało, że musiało być to dwóch ludzi, z których jeden pracował 6, a drugi 4 dni). Innymi słowy pańszczyzna w XVII wieku była już dwunastokrotnie wyższa niż w XV (obowiązek pracy 6 dni w zamian za korzystanie z ¼ łanowego gospodarstwa w stosunku do 2 dni za możliwość użytkowania pełnego łana).

Problem w tym, że chłopi nie bardzo mieli gdzie iść:

Problemem związanym z ludnością chłopską był fakt, że, nawet w wypadku wykupienia się z pańszczyzny lub znalezienia zastępcy tak naprawdę gospodarze nie mieli dokąd się udać. Mogli jedynie ewentualnie znaleźć innego szlachcica i oddać mu się w poddaństwo.

W krajach położonych na zachód od Łaby nadmiar małorolnych chłopów był wchłaniany przez miasta. W Europie Środkowej to nie działało, a Polska nie była tutaj wyjątkiem.

W naszym kraju miasta były bardzo słabo rozwinięte. Wynikało to w dużej mierze z polityki polskiej szlachty. O ile w XIV i XV wieku tempo rozwoju miast w Polsce nie odbiegało szczególnie od tego w np. Niemczech, tak w XVI znacząco spowolniło, a w XVII wiele miast zdegenerowało się do ośrodków bardziej przypominających wsie.

Wynikało to niestety z ich sukcesu, szlachta, pamiętając XV wieczne Wojny Miast w Niemczech oraz Wojny Chłopskie z XVI wieku (wbrew pozorom polska, zwłaszcza w późnym średniowieczu miała bardzo bliskie związki kulturowe z Niemcami… nie na darmo zresztą Łokietek nadawał swoim zamkom takie nazwy jak Peskenstein) i bynajmniej nie chciała dzielić się władzą.

W miasta uderzono na dwa sposoby.

Tak więc w przywileju piotrkowskim (1496 rok) nałożono na mieszczan zakaz nabywania ziemi poza miastem, co dosłownie zablokowało możliwości rozwoju miast. W tym samym dokumencie nałożono (a w zasadzie podtrzymano) także taksy wojewodzińskie, czyli prawo ustanawiania przez wojewodę cen na towary zarówno rodzime, jak i zagraniczne.

Skutecznie uniemożliwiło to rzemieślnikom zarabianie na swojej pracy.

Nieco później zakazano Polakom (za wyjątkiem mieszkańców Gdańska) zajmować się handlem zagranicznym. Ten postanowiono pozostawić w rękach kupców przybywających z zagranicy, gdańszczan oraz Żydów.

Mieszczaństwo zostało totalnie dobite, gdy szlachcie pozowolono przywozić na własne potrzeby towary zagraniczne bez cła. W prawdzie musiały być one przeznaczone na prywatny użytek i nie mogły być odsprzedawane w normalnym handlu, ale bardziej opłacało się ściągać towary zza granicy, niż kupować w mieście.

W efekcie więc miasta nie były w stanie wciągnąć nadwyżki ludności ze wsi, bowiem same ledwie funkcjonowały.

Bibliografia:

• R. Cameron, L. Neal, „Historia gospodarcza świata”, Warszawa 2010
• R. Chartier, „Historia życia prywatnego, T3: Od renesansu do oświecenia”, Wrocław 2005
• I. Małowist, M. Małowist, „Niewolnictwo”, Warszawa 1987
• J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, „Historia ustroju i prawa polskiego”, Warszawa 2009
• W. Łoziński, „Prawem i lewem. Obyczaje na Rusi Czerwonej w pierwszej połowie XVII wieku”, Warszawa 2005.