Detektoryści: czemu, ach czemu nikt was nie kocha?

Pisze ten post, albowiem wkurzyło mnie Money.pl. Otóż: wczoraj (dla mnie, czyli 14 października) gruchnęła wieść, że w polskim prawie zaszły zmiany i przeszukiwanie terenu z wykrywaczem metalu będzie przestępstwem, zagrożonym 2 latami pozbawienia wolności, a nie jak do tej pory: wykroczeniem. Wszyscy świadomi ludzie, którym los Polski i jej kultury leży na sercu ucieszyli się na tą wieść. Niemniej jednak spotkała się ona z ogromnym bólem mięśnia musculus sphincter ani externus tak zwanych „detektorystów”. Do kakofonii tych wrzasków dołączył się, jak pisałem serwis Money.pl pisząc o „zazdrości archeologów”, która jakoby miałaby inspirować te zmiany.

Prawda jest jednak inna. Strasznie jest nam wszystkim w środowisko smutno, że detektoryści nie będą mogli:

Chodzić i zakłócać kontekstu archeologicznego:

Zacznijmy od początku: detektoryści za swą cnotę uważają to, że wydobywają na świat dzienny zabytki inne „skarby”. Zastanówmy się jednak nad tym, czym są pozyskane przez nich artefakty.

Otóż, pomimo medialnej otoczki, jaka powstaje, gdy w gazetach pojawia się artykuł w rodzaju „W Koziej Wólce odnaleziono bezcenny skarb z przeszłości” i atmosfery magii jaką można uzyskać umieszczając za szkłem i odpowiednio oświetlając rozbite garnki, skorodowany metal i przegniłe kości, o złocie i klejnotach nie wspominając, to przedmioty te z punktu widzenia nauki są tak naprawdę tylko cyrkowymi rekwizytami.

Archeologia nie ma bowiem na celu pozyskiwania eksponatów muzealnych, a badanie przeszłości i życia ludzkiego (eksponaty zdobywa się skutkiem ubocznym tych badań). Tym co się liczy jest natomiast tak zwany „kontekst archeologiczny”, czyli otoczenie, w którym dany przedmiot znaleziono. Istotne jest więc to: na jakiej głębokości leżał, w jakiej glebie, ile warstw gleby było nad nim, jakie inne przedmioty leżały obok niego, w jakim układzie i szereg innych.

Badając te rzeczy można ustalić:

• Czy przedmiot dostał się tam celowo, czy trafił tam przez przypadek (np. zgubiony czy przyniesiony przez wodę).

• Jeśli został naniesiony przez wodę, to skąd?

• Czy w jego otoczeniu znajdowały się inne przedmioty mogące stanowić dowód obecności osady ludzkiej lub cmentarzyska (np. węgiel drzewny lub zerodowana cegła mogące świadczyć o zabudowie)?

• Z jakiego okresu (czasem nawet z dokładnością do jednego roku) pochodził?

• Jak był używany?

Detektorowi, którzy najczęściej składają się z band chłopków-rotropków uzbrojonych w wykrywacze z marketów budowlanych najczęściej nie mają ani pojęcia o tych rzeczach, ani ich one nie obchodzą.

Desant detektorystów kończy się zawsze tak samo: wykopać dziurę szpadlem, przemieszać warstwy ziemi, co nieładne wyrzucić, ludzkie szczątki (tak, tak!) pozostawić na powierzchni (bo to przecież fuj!) by się walały, a co ładne postawić na telewizorze.

Kopać dziur na cudzych działkach budowlanych, użytkach rolnych i własności nadleśnictw:

Prawdopodobnie jednak nikomu nie przeszkadzałoby to, że detektoryści chodzą po lasach i przeczesują teren, o którym i tak wiadomo, ze archeologowie nigdy go nie będą badać, bo nigdy się tam nie zjawią. Byłoby to nawet pożyteczne, gdyby nie dwie rzeczy.

Po pierwsze: oczywiście nie chcą na tym poprzestać.

Po drugie: to nie jest tak, ze tereny, po których poruszają się detektoryści są bezpańskie. Przeciwnie: zwykle do kogoś należą. Jeśli nie są działką budowlaną, to są użytkiem rolnym, jeśli nie takim, to należą do miasta, wód gruntowych lub parku narodowego. Właściciele tych posesji nierzadko nie życzą sobie, by na ich terenach powstawały ni z tego ni z owego dziury. Sam miałem nieprzyjemność takie zasypywać, albowiem przez moja działkę biegł w trakcie II wojny światowej niemiecki okop.

Stanowic zagrożenia dla siebie i innych:

6 lutego 2017: dwudziestodziewięcioletni detektorysta z Szydłowa zginął w wybuchu pocisku artyleryjskiego, który przenosił do domu. W owym domu posiadał już: 12 bagnetów, 2 pistolety, kilkadziesiąt pocisków artyleryjskich rożnego kalibru, pełną taśmę do RKM-u i tysiąc sztuk innej amunicji. Wszystko to były pozostałości po II wojnie światowej.

8 czerwca 2017: policja zabezpieczyła w pokoju 18 letniego detektorysty z Kielc pocisk artyleryjski z II wojny światowej. W jego mieszkaniu znaleziono kolekcje militariów, w tym liczne egzemplarze innej amunicji. Mieszkanie mieściło się w bloku.

20 lipca 2017, Polkowice, policja zabezpiecza w mieszkaniu 27 letniego detektorysty kilkanaście granatów, miny i pociski przeciwpancerne oraz wiele sztuk amunicji. Wszystkie pochodzące z obydwu wojen światowych i posiadające ładunki.

9 października 2017: detektorysta i saper-amator zamieszkały w Ursusie, w zaciszu swojego bloku rozbrajał pochodzący z II wojny światowej granat. Urwało mu obie ręce. Ewakuowano blok. W trakcie przeszukania policja i saperzy w jego domu znaleźli koleje niewybuchy i 30 sztuk amunicji.

21 października 2017: Wola Górzańska, Podkarpacie. Detektorysta i kolekcjoner militariów znalazł na polach granat z II wojny światowej. Pochwalił się nim przed kolegami. By zobaczyć, co się stanie wrzucili go do ogniska. Jeden zginął na miejscu, drugi kilka dni później umarł w szpitalu.

To oczywiście nie są wszystkie przypadki, jakie miały miejsce w tym roku. To po prostu pierwsza strona Google. Powiedzmy sobie szczerze: żeby zostać detektorystą nie potrzeba wyobraźni. Wystarczy wykrywacz ze sklepu budowlanego za 800 złotych. A potem facet słyszy od dziadka, gdzie w okolicy jego miasta były niemieckie stanowiska bojowe, gdzie stali ruscy i rusza w jakieś miejsce, gdzie prawdziwi archeolodzy boją się kopać, bo można tam znaleźć naprawdę „bombowe rzeczy”. A potem znosi to do domu.

A najlepsze sa potem komentarze innych amatorów. „Policja zatrzymała niewinnego człowieka”, „komunistyczne prawo”, „przez niewinną kolekcję trafił do więzienia”, „reżim”, „tyrania”. Tak, jakby to były jakieś zabawki. Otóż nie są: amunicja leząca po lasach to dwa typy przedmiotów: uzbrojone pociski, które leżały w pogotowiu, czekając na użycie i zostały porzucone lub też takie same pociski, które mimo uderzenia w ziemie nie wybuchły. Są one gotowe do użycia, co więcej materiały w nich są zleżałe i co za tym idzie niebezpieczne. Takie coś może wybuchnąć od samego stania na półce, zabijając wszystkich wokół.

Okradać grobów:

W 2012 roku, niedaleko od Ciemnogrodu, bo w Sanoku na Podkarpaciu mialy miejsce duze badania archeologiczne. Odsłaniano ruiny średniowiecznego kościoła, który splunął w XVII wieku. Normalnie nie publikuje się informacji o takich badaniach, bowiem w ciągu 48 godzin od ich ukazania się w prasie miejsce zostaje przeryte przez poszukiwaczy skarbów. Tam się jednak nie dało, bowiem wykopaliska miały miejsce w środku miasta.

A wiecie co było zawsze koło średniowiecznych kościołów? Cmentarze. I myślicie, że kogoś to powstrzymało? Nie. Łowców skarbów powstrzymali policjanci, straż miejska i sami archeolodzy, którzy nocami pilnowali wystających z ziemi gnatów uzbrojeni w pały.

Zresztą, wystarczy kilka minut w Google, a okazuje się, że w tym samym mieście miał też miejsce desant poszukiwaczy militariów i na inne cmentarze. Ci penetrowali bowiem zarówno cmentarz jeńców radzieckich położony w jednej z podsanockich wsi, jak i w latach 90-tych cmentarz żołnierzy wojska polskiego, położony na tamtejszym cmentarzu komunalnym.

Majestat śmierci nie ochronił też potencjalnie (nomen omen) wandalskiego cmentarzyska w Zarszynie, które zostało przekopane zanim dotarli do niego archeolodzy. Teren przeryto, kości wyrzucono na zewnątrz, warstwy ziemi wymieszano, przy okazji zdewastowano tez chłopu pastwisko. Bowiem, jeśli archeolodzy kopią, to z ramienia muzeum, wypłacane jest też przynajmniej odszkodowanie. Detektorowi porostu robią w nocy desant.

I serio: myślicie, że nasi przodkowie zakopywali w ziemi karabiny, pełne sorty mundurowe i nieśmiertelniki, żeby wnuki miały frajdę? Otóż nie: robiono to celowo. A co się zakopuje w ziemi najczęściej? No umrzyków właśnie.

Oczywiście to nie ochroniło licznych grobów powstańców styczniowych, listopadowych, śląskich czy warszawskich, a także żołnierzy poległych w trakcie II wojny światowej przed zbezczeszczeniem. Jeśli archeolodzy kopią (co moim zdaniem też jest kontrowersyjne) to ich wysiłki można przynajmniej wyjaśnić większym dobrem, albo chociaż mniejszym złem (jeśli prowadzone są np. badania zachowawcze przed budowa autostrady), zresztą, szczątki ludzkie najczęściej potem chowane są ponownie na cmentarzach komunalnych właśnie.

W wypadku detektorystów normalna procedura postępowania z trupami wygląda tak: wyciągnąć z ziemi urnę popielnicową, popioły spuścić w kiblu, a w samej urnie posadzić kwiatki. A jak się znudzi wypierniczyć.

Przykładowo: w 2015 roku grupa poszukiwaczy skarbów wyposażonych w detektory metalu ograbiła cmentarzysko (prawdopodobnie z XIII wieku), wydobywając z niego metalowe przedmioty z dużą dozą brutalności. Łowcy skarbów przykładowo, by łatwiej pozyskać łup odrąbywali szpadlami kończyny szkieletów.

I niszczyć, uszkadzać, źle przechowywać oraz sprzedawać na lewo zabytki:

Powiedzmy sobie szczerze: detektoryści nie są najczęściej zainteresowani prowadzeniem badań naukowych z zachowaniem należytej metodologii i mających coś udowodnić, albo nawet wzbogaceniem zbiorów muzeów w imię dobra publicznego, tylko pozyskaniem łupu.

Świadczyć o tym może przypadek dwóch poszukiwaczy skarbów z Olsztyna, którzy wiosną 2015 natrafili na nieznane wcześniej, unikalne cmentarzysko Jaćwingów. Pozyskali oni z niego blisko 1000 zabytków, z których odzyskano tylko 108. Pozostałe grabieżcy jak twierdzą „wyrzucili do śmieci”. Jest to moim zdaniem mało prawdopodobne, gdyż, jak można przeczytać w lokalnych mediach zatrzymani zostali podczas próby sprzedaży rewolweru i karabinu pochodzącego z II wojny światowej (w domu jednego z nich nawiasem mówiąc znaleziono uzbrojone niewybuchy granatów i trotyl pochodzący z samodzielnie rozbrajanej amunicji).

Poszukiwania takie, jak widać wyraźnie, nie mają na celu zasilić kolekcji muzeów, tylko prywatne zbiory.

A gdzie najłatwiej pozyskać łup? W zabytkach, na polach walki i na cmentarzach oraz w znanych, a ciągle nieprzebadanych stanowiskach archeologicznych. Detektoryści stanowią prawdziwa plagę, która zwyczajnie niszczy nasze dziedzictwo narodowe.

Nawiasem mówiąc jest to też przyczyna dla której detektoryści najczęściej nie mogą dostać zezwoleń na badania. W normalnych okolicznościach nie jest to trudne (większość znanych mi archeologów zarówno zatrudnionych w muzeach oraz tych z firm archeologicznych często korzysta z pomocy zaprzyjaźnionych i sprawdzonych poszukiwaczy). Problem w tym, ze w 90 procentach przypadków detektoryści chcą szukać w miejscach, gdzie nikt o zdrowych zmysłach im poszukiwań prowadzić im nie pozwoli: bo albo zniszczą coś cennego, albo też znajdą coś, co ich pozabija.

W imię walki z „komunistycznym” prawem:

Podstawowym argumentem detektorystów majacym na celu przekonać do ich działalności jest stwierdzenie, że to co w Polsce jest nielegalne w innych krajach, w szczególności Wspólnoty Brytyjskiej jest dozwolone.

Argument ten jest inwalidą z prostego powodu: nie wiem, dlaczego kraj dysponujący jedną z najlepszych ustaw o ochronie zabytków*, czyli Polska powinien czerpać wzorce od kraju o jednej z najgorszych ustaw tego typu.

Brytyjskie prawo ochrony zabytków zostało wprowadzone w 1882 roku, na fali społecznego oburzenia związanego z wyburzaniem zabytków. Kroplą, która przelała czarę była próba zburzenia Stonehenge (w latach 70-tych XIX wieku wymyślono, że przez kamienny krąg poprowadzi się linię kolejową, . Wówczas to, pod wpływem środowisk akademickich oraz opinii publicznej parlament zdecydował się na wprowadzenie takowej ustawy. Jej celem jednak nie było w pierwszej kolejności publiczne dobro, ale ochrona interesów posiadaczy ziemskich: zarówno rodziny królewskiej (największego posiadacza w kraju), jak i ziemiaństwa (do roku 1884 prawo głosowania na członka parlamentu mieli wyłącznie mężczyźni o majątku przekraczającym 50 funtów, czyli ledwie 10-20 procent ludności).

Efektem ubocznym było powstanie dupochronu dla lokalnych lowców skarbów, którzy w tym okresie rozkradali dobytek i dziedzictwo narodowe każdego kraju, z jakiego byli w stanie. Tak więc grabiony był Egipt, gdzie brytyjscy pseudoarcheologowie byli zainteresowani przede wszystkim pozyskaniem złotych detali i posuwali się niekiedy do groteskowych zachowań (przykładem może być grobowiec Tutenchamona, którego mumii George Herbert oderwał ptaszka, by nie gorszył brytyjskich dam), dobrym przykładem może być tez historia płaskorzeźb z ateńskiego Partenonu, które zostały odłupane z ruin przez na polecenie Tomasa Bruce’a ambasadora brytyjskiego w Turcji, posługującego się fałszywym zezwoleniem od sułtana.

Zachowanie brytyjskich archeologów dało początek określeniu „dyletant”, wywodzącemu się od „society of dilletanti” co oznacza „stowarzyszenie miłośników (w domyśle: starożytności), które zrobiło zawrotną karierę we współczesnej polszczyźnie.

Sytuacja ta betonuje brytyjską archeologię i zmusza ją do poruszania się w okowach archaicznego prawa. Gdyby Brytyjczycy dostosowali je do wymogów współczesności zwyczajnie musieliby oddać większość swoich zbiorów prawowitym właścicielom.

Prawo w Polsce zostało wprowadzone krótko po II wojnie światowej, ponownie na fali nastrojów społecznych i miało faktycznie na celu ochronę naszego, bardzo mocno uszczuplonego dziedzictwa narodowego (a także walkę z szabrownikami, którzy korzystając z ogólnego chaosu zwyczajnie rozkradali co się dało i wywozili na zachód). Jest to jedna z najlepszych ustaw tego typu na świecie.

Nieprawdą jest też to, że różnice między obydwoma krajami są bardzo duże. Tak więc:

• w Wielkiej Brytanii należy: być członkiem stowarzyszenia, posiadać zezwolenie od właściciela gruntu oraz powiadomić o znalezisku w ciągu 14 dni.

• w Polsce należy: posiadać zezwolenie od konserwatora zabytków i właściciela gruntu na prowadzenie badań, zapłacić 82 złote opłaty skarbowej i niezwłocznie poinformować o znalezisku.

Jak widzimy różnice nie są duże.

Wiele osób zapewne nie zgodzi się z ta opinia patrząc na stan wielu zabytków w naszym kraju, jednak należy rozgraniczyć stanowienie prawa i jego egzekwowanie. O ile to pierwsze nie powinno być zmieniane lub zmieniane w niewielkim stopniu (które to zmiany, jak widać idą w dobrym kierunku), tak niestety wyraźnie widać, że jego egzekucja szwankuje.

Ogólnie rzecz biorąc cały sektor kultury w Polsce jest bardzo zaniedbany i niedofinansowany, a morale mających nad nim piecze ludzi jest złe. Jedno wynika w dużej mierze z drugiego: brak pieniędzy sprawia, ze sektor kultury przepełniony jest ludźmi sfrustrowanymi, bez poczucia misji i dobieranymi w drodze selekcji naturalnej: najlepsi zwyczajnie idą gdzie indziej. Oczywiście pieniądze nie rozwiązałyby wszystkich problemów, jednak stanowiłyby dobry początek. Drugim byłoby znalezienie młodych, energicznych osób, które rozumiałyby zarówno świat kultury jak i potrzeby społeczne… Ale to temat na inną dyskusję.

O ile o prawo można się kłócić, to polska archeologia ma jedna z najlepszych renom na świecie, mimo, że też musi mierzyć się z ewidentnymi ograniczeniami finansowymi. Nasi specjaliści są mile widzianymi gośćmi w Egipcie, Sudanie, krajach Bliskiego Wschodu, Afryce Północnej i Ameryce Południowej, wszędzie tam, gdzie prowadzone sa najcenniejsze i najdelikatniejsze badania. Cieszą się też zaufaniem tamtejszych władz, znani są z tego, ze pracują z poświeceniem i nierzadko z narażeniem życia, kopiąc nawet w strefach działań wojennych.

Wiele rzeczy, które są u nas oczywistością w innych krajach oceniane jest jako awangarda i bliski ideałowi wzór do naśladowania. Pozwolę sobie zacytować w tej dziedzinie wybitnego, brytyjskiego badacza, profesora Petera Heathera:

„Polska archeologia stoi na bardzo wysokim poziomie, każdy student by ukończyć naukę musi wziąć udział w praktykach podczas wykopalisk, a wszystkie prace drukowane są zarówno w języku narodowym, jak i po angielsku.”

Czyli odkrycie Ameryki w proszku. Rzecz dla nas oczywista.