Krótka bajka o przemocy – o tym, jak zmieniało się podejście do dzieci na przykładzie „Pszczółki Mai”

Pomysł na tego posta przyszedł mi do głowy krótko po publikacji poprzedniego, o przemocy w grach. Przypomniała mi się wówczas dyskusja z Grisznakiem, którą wiodłem na wakacjach. Tematem będzie ewolucja w postrzeganiu tego, co stosowne jest do pokazywania dzieciom, jaka nastąpiła w ciągu ostatnich stu lat. Oraz o tym, co można było pokazać naszym (pra)babciom, naszym mamom oraz naszym dzieciom.

Przykładem będzie bohaterka, która przeszła z nami cały ten okres: pewna, (pozornie) niewinna pszczółka.

„Pszczółka Maja i jej przygody” Waldemar Bonsels

Oryginalna „Pszczółka Maja” była książeczką dla dzieci napisaną w roku 1912 przez Waldemara Bonselsa, niemieckiego nauczyciela, pisarza i podróżnika. Bonsels był osobą o bardzo zdecydowanych poglądach, a znaczną część swej twórczości poświęcił wychowywaniu dzieci i kształtowaniu w nich pożądanych swym zdaniem postaw, które nawiasem mówiąc z czasem ewoluowały. Tak więc przed pierwszą wojną światową stanowił wyznawcę niemieckiego konserwatyzmu, nacjonalizmu i militaryzmu. Po niej jego poglądy zaostrzyły się i został zwolennikiem nazizmy, czemu upust dał publikując esej pod tytułem „NSDAP und Judentum” (pol. „Partia nazistowska i żydostwo”). Bonsels był też podróżnikiem, który podróżował po całej Europie i znacznej części Azji. Do jego ważniejszych podróży należały wyprawa do Indii oraz Ameryki, którym poświęcił książki podróżnicze.

Pasja podróży sprawiła, że zafascynowany był światem przyrody, w szczególności zwierząt małych i owadów oraz Imperium Brytyjskim, które podówczas kontrolowało cały świat. W Brytyjczykach widział wiele zalet: brawurę, niespokojny duch, ciekawość świata połączoną z pewną niesubordynacją, ale też i gorący patriotyzm. Cnoty te chciał przeszczepić do narodu Niemieckiego (który podówczas sam próbował budować imperium kolonialne), jednocześnie nie niszcząc tego, co uważał za kwintesencję niemieckiego ducha.

„Pszczółka Maja i jej przygody” jest radośnie niewspółczesna i zawiera wiele wątków, które dziś uznalibyśmy za niekoniecznie odpowiednie dla dzieci. Nie trzeba więc daleko zagłębiać się w lekturze, by natrafić na bezwstydny kult militaryzmu, przyzwolenie na stosowanie przemocy oraz potępienie indywidualizmu. Przeciwnie: już na drugiej stronie możemy przeczytać, jak stara, szacowna pszczoła Kassandra uczy Maję, iż „Pszczoły zażywają w świecie wielkiego szacunku, gdyż posiadają odwagę i żądła” oraz, że „Możesz używać swego żądła przeciw wszystkim owadom, by zdobyć szacunek lub też dla obrony”.

Powodem dla którego pszczoły zażywają szacunku na dzielni nie jest tylko ich umiejętność spuszczania łomotu niepokornym, ale też odwaga w oddawaniu życia.

Oddawania życia nawiasem mówiąc jest tam sporo. Książka obfituje w brutalne sceny, typu: Maja siedzi na listku i rozmawia sobie z bączkiem imieniem Jan Krzysztof. Nagle na nieboraka spada jętka i zaczyna go zjadać żywcem.

„—Proszę go puścić, on się nazywa Jan Krzysztof…”

Krzyczy zszokowana maja.

„- To przecież taki miły, sympatyczny pan, nie zrobił pani nic złego”.

A jętka na to:

„—Tak, miły nieboraczek — przyznała czule, odgryzając głowę.”

Potem Maja wdaje się w rozmowę z Jętką, w trakcie której licytują się wzajemnie, który gatunek jest bardziej zbrodniczy. Koniec końców jednak przechodzą na przyjacielską stopę, poznajemy więc smutną historię brata Jętki, który został schwytany przez ludzkiego chłopca i wraz z innymi jego ofiarami włożony do kieszeni. Poczytać tam więc o złamanych nogach i szczękach, wybitych oczach i innych obrażeniach, jakich doznali jeńcy. Koniec końców chłopiec uwolnił brata Jętki z więzienia, ale nie dane mu było długo cieszyć się wolnością, ani nie oznaczało końca okrucieństw. Przeciwnie: mały oprawca wyrwał mu najpierw skrzydełka, a potem nóżki i zostawił na pewną śmierć. Tak znalazła go Jętka, która pocieszała go ostatnimi słowami, aż skonał. Przy okazji czytamy też obrazowy opis kalectwa, jakiego doznała żaba, inna ofiara małego sadysty.

Opowiedziawszy o tej tragedii Jętka wzbija się w powietrze i odlatuje śpiewając piosenkę o tym, że niedługo skończy się lato, przyjdzie zima, na łące szaleć będzie śmierć i wszystkie owady umrą.

A umierania w tej książce jest, jak mówiłem dużo.

Ogólnie rzecz biorąc życie insekta u Bonselsa jest równie marne, kruche i pozbawione znaczenia jak w rzeczywistości. Jedynie pszczoły mają pod tym względem lepiej: o ile bowiem giną równie bez sensu i na okrutne sposoby, a do tego nawet bardziej masowo, jak inne owady, to jednak kolektyw trwa, a na zwolnione miejsce w szeregu zawsze przychodzi ktoś nowy. Mają też jakąś iluzję nadziei, bo może jedna śmierć na tysiąc służy wyższemu dobru.

Fatalizm tej książki zaszokował nawet takiego starego nerda, jak ja.

Sama Maja nawiasem mówiąc też ma okazję stosować przemoc. Ta nadarza się, gdy kilka rozdziałów później spotyka muchę, mocno ustylizowaną na stereotypowego Włocha. Mucha naśmiewa się z pszczół i ich zwyczajów. Maja jednak „uczy ją szacunku” dobywając żądła i terroryzując ją groźbą zabójstwa. Fajny morał. „Jeśli ktoś krytykuje twoje państwo, to mu wpierdol”.

Podobnie jak u Lowercrafta w książce jest też sporo rasizmu. Nie współczesnego rasizmu, typu „asfalt musi leżeć na ulicy” tylko tego charakterystycznego, sprzed pierwszej wojny światowej. Autor wyraźnie przyjmuje za pewnik, że świat dzieli się na nierównorzędne rasy. Na samym szczycie hierarchii stoją więc rasy słusznie dumne ze swych dokonań, w tym wypadku Anglicy i Niemcy, utożsamiani przez pszczoły. Potem rasy ze swych dokonań dumne niesłusznie (Francuzi), następnie podludzie, czyli ludy romańskie, po których następują narody słowiańskie, a po tych Żydzi.

Po Żydach postępują „dzicy” czyli w zasadzie nawet nie tyle podludzie, co raczej nadzwierzęta.

Żeby nie było, że demonizuje:

„Pszczółka Maja i jej przygody” Bonselsa ma moim zdaniem także całkiem sporo zalet. Mimo wszystko pokazuje, że ciekawość świata jest zaletą i się chwali. Bardzo prezentuje grzeczność i uprzejmość jako ważne cechy pozytywne, które umożliwiają dojście do wielu cennych rzeczy i zdobywanie przyjaźni. Pokazuje też świat owadów, ucząc dzieci z jednej strony o przyrodzie, a z drugiej empatii i szacunku dla świata natury.

Prawdę mówiąc trochę trudno to zestawić z wymienianą wcześniej pogardą dla życia.

Gdyby nie znać życiorysu i osobowości twórcza artysty można byłoby zrzucić to na błędy warsztatowe, chwilowe zauroczenie ideologią lub naiwność epoki, która nie wiedziała jeszcze, co czeka ją za niecałe dwa lata. Niestety, tak nie było. Bonsels dobrze wiedział co pisze i w swoich poglądach był zatwardziały.

Pewną wesołość budzi we mnie natomiast wizja rodziców, którzy, nieświadomi zawartości kupują tą książeczkę dzieciom, bowiem „jest to stara, dobra Pszczółka Maja” i „na pewno im nie zaszkodzi”.

„Pszczółka Maja 1975” (klasyczna):

Ulubiona bajka naszych rodziców (tzn. rodziców mojego pokolenia, dla części czytelników będą to zapewne dziadkowie) powstała w roku 1975, stworzona przez studio Nippon Animation, jako wynik koprodukcji Japońsko-Niemcko-Austryjackiej. Liczyła ona sobie dwa sezony, po 52 odcinki. Ogólnie rzecz biorąc struktura pozostała bardzo podobna do książki, zwłaszcza w pierwszym sezonie, który rozpoczynał się od przyjścia na świat Mai i jej dzieciństwa w ulu, bardzo zbliżonego jak w książce. Następnie Maja ucieka od pszczół, prowadzi pełne przygód życie, spotykając różne owady i koniec końców powraca do ulu, by ostrzec jego mieszkańców przed groźbą ze strony szerszeni, ryzykując przy tym okrutną karę.

Tu jednak podobieństwa się kończą. Pszczoły bowiem dostrzegają mądrość w polityce Mai oraz jej zasługi, liberalizują więc swą politykę wobec wolnomyślicieli. Maja i Gucio otrzymują więc zezwolenie na dalsze badanie świata, a w domyśle staje się to też przywilejem innych, odważnych pszczół (których jednak jest niewiele). U Bonselsa natomiast sprawa wygląda inaczej. Maja zostaje skazana na śmierć, ale w nagrodę za dostarczenie ważnych informacji wywiadowczych o ataku szerszeni ułaskawiona. Wraca więc do życia w ulu i zostaje nauczycielką.

Serial posiada bardzo złagodzoną wymowę: Maja w prawdzie nadal jest niesforna i nadal bardzo bierze to do siebie, gdy ktoś negatywnie wyraża się o pszczołach, jednak nie grozi już nikomu śmiercią, a bajka nie jest już taka okrutna. Tak naprawdę przemocy w niej nie ma, ciągły fatalizm i groźba utraty życia zmieniają się w dość pogodną opowieść o jego urokach.

Maja otrzymuje też dwóch towarzyszy: konika polnego Filipa oraz trutnia imieniem Gucio, którzy znacząco łagodzą wymowę. Filip jest rozrywkowym kawalerem w wieku średnim, który wprowadza do opowieści urok lekkoducha, a Gucio nieco leniwym i mało rozgarniętym, dobrodusznym głuptaskiem, który stroni od wszelkiej przemocy.

Obydwoje potrafią jednak lekko utemperować charakterną Maję. Sama pszczółka nawiasem mówiąc teraz też jest teraz bardziej krytyczna wobec rzeczywistości.

Wątki militarystyczne nadal się pojawiają, ale znacząco się przeobrażają. Reprezentuje je grupa nowych postaci: mrówek, z których uczyniono komicznych nieudaczników. Wojskowi przestają być więc ideałem, a stają się pośmiewiskiem.

„Pszczółka Maja” zachowuje natomiast główną zaletę oryginału: otóż pod przykrywką bajki dla dzieci przemyca ogromne ilości wiedzy o przyrodzie, a bliżej: o owadach. Uczy szacunku do małych istot i życia. W tej wersji posiada też sporą wartość pedagogiczną.

„Pszczółka Maja 2012”

W 2012 roku zapadła decyzja o wznowieniu „Pszczółki Mai”. I tym razem miała to być koprodukcja, tym razem jednak wybór padł na współpracę Niemiecko-Francuską. Jej wynik jest co najmniej równie okropny, jak oryginalna bajka Bonselsa.

Już na pierwszy rzut oka widzimy bowiem, że mamy do czynienia z produkcją tandetną. Ręczną animacje zastąpiło bowiem wyjątkowo marne CG, a sama produkcja wiele straciła na głębi. Nowa „Pszczółka Maja” jest zwyczajnie infantylna. Słowo to nie pasuje w prawdzie do tytułu adresowanego dla grupy 6-9, jednak fakt pozostaje faktem. Przygody naszej Pszczółki pozbawione zostały jakiejkolwiek głębi, zarówno Maja, jak Gucio oraz pozostałe postacie to banda gamoni, którym brakuje polotu.

Przykładowo: w odcinku 66* serii z 1975 roku pod tytułem „Mucha Funia” autorzy umieszczają zabawny epizod: narzekająca na choroby stóp stonoga odwiedza ślimaka-lekarza, ten bada ją i stwierdza, że lekarstwem na jej dolegliwość jest dieta. Stonoga domaga się innej terapii, więc ślimak wzywa modliszkę, która przeprowadzić ma amputację chorej kończyny. Przerażona taką perspektywą stonoga „zdrowieje” i szybko ucieka.

Autorzy wersji z 2012 wydają się wierzyć, że przedstawiona, absurdalna sytuacja jest zbyt skomplikowana dla dzieci i zbyt okrutna. Dlatego też głównym akcentem humorystycznym jest Gucio, który co i rusz potyka się i wywraca.

Także na nadmiar aspektów edukacyjnych serii nie ma co liczyć. O ile w wersji Bonselsa i tej z 1975 roku spotykaliśmy się z całą gamą ciekawych istot: kornikami, mrówkami, mszycami, pchłami, żukami grabażami, rosiczkami, tak nowa Maja także uczy i dzieci dowiedzieć się z niej mogą na przykład, że zimą pada śnieg.

Wydaje się, że autorzy myślą, iż dzieci są za głupie, by zrozumieć coś bardziej skomplikowanego.

Albo – co równie prawdopodobnie – zbyt delikatne, by im o tym opowiadać.

*Wybór odcinków jest przypadkowy. Poprostu obejrzałem kilka starej serii, by odświeżyć ją sobie na potrzeby tego tekstu.

I tu kończymy naszą podróż:

Od wydania Pszczółki Mai upłynęło już 105 lat. W tym czasie zarówno to, o czym można opowiadać dzieciom, jak i sama bajka przechodziły liczne przemiany. Zaczęła od powieści edukacyjnej mającej wychowywać idealnych obywateli absolutystycznej monarchii, gotowej karnie służyć jej swymi siłami fizycznymi i intelektualnymi na wszystkich (często dosłownie) frontach oraz w jej imieniu śmiało odrzucać swe żywota.

Przeszła przez etap mądrej bajki doświadczonego traumą wojny pokolenia, które wierzyło, że dzieci da się dzięki rozmowie wyuczyć tak, by stały się lepszymi dorosłymi.

Kończy się na głupkowatej historii pokolenia, które uważa, że z dziećmi rozmawiać nie warto.