O słowiańskości Wiedzminów, czarnoksiężników, wilkołaków i wąpierzy:

Jednym z podstawowych moim zdaniem błędów początkujących twórców fantasy jest pisanie książek o słowiańszczyznie. Jest to błąd, o którym już kiedyś pisałem, który popełniło wielu i na którym średnio raz na trzy lata ktoś ginie. Ostatnimi czasy, na fali kinder-nacjonalizmu, który kilka lat temu zrobił się modny tendencja ta przybrała na sile. Twórców motywuje „oszałamiający sukces zagraniczny przesiąkniętej słowiańskością gry Wiedźmin”. Piszą więc o słowiańskich wilkołakach, czarnoksiężnikach i wąpierzach.

Czy jednak te stwory faktycznie są słowiańskie? Oraz czy przekonanie o poziomie sukcesu Wiedźmina jest prawidłowe?

Zacznijmy od tego Wiedźmina.

„Oszałamiający” sukces Wiedźmina:

Pierwsza gra z serii Wiedźmin odniosła sukces tak oszałamiający, że przez pierwszy rok po jego premierze bano się, że CD Project zbankrutuje. W okresie tym Wiedźmin sprzedał się w milionowym nakładzie, co dało początek późniejszym opowieścią o jego sukcesie. Tej ilości nie da się nazwać jednak w żaden sposób oszałamiającym wynikiem, w szczególności jak na grę AAA, co gorsza gra sprzedawała się głównie na terenach, gdzie twórczość Sapkowskiego była dobrze znana. Najwięcej Wiedźminów sprzedało się (kolejno) w Niemczech i Rosji, wpływy z Wiedźmina ledwie wystarczyły na pokrycie kosztów produkcji gry. Niestety: milion sprzedanych egzemplarzy był sukcesem jak na polską grę w roku 2007, jednak w skali światowej nie był to sukces oszałamiający. To skala jakieś Legend of Grimrock, o którym pewnie połowa czytelników nie słyszała.

Zrodził on jednak legendę. Na legendę tą dali nabrać się nie tylko miłośnicy kultury popularnej, ale też inwestorzy giełdowi. W efekcie w maju 2011, w przeddzień rynkowej premiery Wiedźmina 2 giełdowy wskaźnik C/Z wynosił 550. Wskaźnik ten pokazywał nam przez ile lat firma, przy swych ówczesnych dochodach musiałaby pracować, żeby pokryć cenę swych akcji przez 550 lat. Nic więc dziwnego, że w dniu premiery kurs tąpnął (źródło: Bankier).

Gra sprzedała się w nakładzie 3,5 milionów egzemplarzy, windując jednocześnie sprzedaż Wiedźmina I i przynosząc niezłe zyski, choć jej sukcesu nie dał się w żaden sposób nazwać oszałamiającym. Gra po prostu sprzedała się przyzwoicie. Podobny sukces odniosła np. marka Trine.

Podobna sytuacja wydarzyła się w trakcie premiery Wiedźmina 3, gdzie C/Z urosło do wartości 450 (co sprawiło, że niżej podpisanemu puściły nerwy i uciekł z akcji). Tym razem jednak katastrofa nie nastąpiła. W pierwsze sześć tygodni sprzedało się 6 milionów egzemplarzy gry, czyli niemal tyle samo, co obu jej poprzedniczek jednocześnie. Kurs, (ku mojej rozpaczy) urósł natomiast o 60 procent i urealnił się na zdrowym poziomie C/Z 10 (no nic, i tak wcześniej kupiłem 11 Bit Studios na „pierwszej świecy”, giełdowcy wiedzą o co chodzi).

Powiedzmy sobie szczerze: CD Project robi świetne gry. Wyniki sprzedaży Wiedźmina 3 są natomiast absolutnie rekordowe i absolutnie zasłużone. Więcej: to pierwsza gra powinna je zgarnąć. Jednak czekać było trzeba aż 8 lat, by zostały docenione.

Trudno więc nazwać to sukcesem oszałamiającym. A tym bardziej zaskakującym.

To wynik ciężkiej, wieloletniej i systematycznej pracy.

Twierdzić, że na świecie dzięki temu panuje moda na słowiaństwo jest natomiast kłamstwem. Elementy słowiańskie bowiem dość konsekwentnie z gry usuwano. I tak naprawdę gra nie zawiera ich zbyt dużo.

Turbosłowianin Sapkowski:

Turbosłowiańska żagnica (zdjęcie własne). Od zwykłej różni się tym, że (jak wszystkie święte bestie Turbosłowian) żywi się Żydami.

Trudno też nazwać Wiedźmina, zwłaszcza w wydaniu Sapkowskiego szczególnie słowiańskim. Zasadniczo, to poza kilkoma, słowiańsko brzmiącymi nazwami (np. Wyzima, strzyga, utopiec) i postaciami z ludu posługującymi się gwarą tak naprawdę słowiańszczyzny tam nie ma. Większość nazw to typowe, post-DeDekowe fantasy z rasami jak elfy, krasnoludy i gnomy. Duża część bestii to stwory albo ogólnoeuropejskie albo nazwy entomologiczne, określające niektóre gatunki owadów (żagnica to rodzaj ważki, żyrytwa czyli gatuek chrząszcza wodnego, krabopająk czyli rodzaj pajęczaka). Pojawiają się stwory z folkloru hiszpańskiego (bruxa) i niemieckiego (alp), nazewnictwo irlandzkie (dhonie, sidhe) oraz francuskie (Angoulme). Owszem pierwsze opowiadanie jest oparte na kanwie śląskiej bajki o strzydze, jednak większość pozostałych inspirowana jest baśniami ludowymi pochodzącymi z innych kręgów kulturowych. Mamy więc Piękną i Bestię (francuską), mamy Królewnę Śnieżkę i inne, zebrane przez Braci Grimm, niemieckie baśnie, mamy andersenowską Małą Syrenkę…

Zresztą, co Sapkowski myślał o słowiańskiej fantasy napisał w swoim eseju Piróg Albo Nie Ma Złota W Górach Szarych.

Komuś bowiem przypomniało się, żeśmy nie gęsi i nie jacy tacy. Wychodząc z pozornie słusznego założenia, że opierające się na archetypach jest wstecznictwem i wtórnictwem, autorzy młodszego pokolenia wzięli pióra w garść – i stało się.
Nagle zrobiło się w naszej fantasy słowiańsko, przaśnie i kraśnie, jurnie, żurnie, podpiwkowo i lnianie. Swojsko. Zapachniało grodziszczem, wsią-ulicówką i puszczańskim wyrębem, powiało, jak mawiają przyjaciele-Moskale – lietom, cwietom i – izwinitie – gawnom. Łup! Co tak huknęło? Czy to Bolko wbija słupy w Odrę? Czy to może Czcibor łupi Hodona i Zygfryda pod Cedynią? Czy też to może komar ze świętego dębu spadł?
Nie. To tylko nasza, rodzima, słowiańska fantasy.
Ni z tego, ni z owego zniknęły wampiry, pojawiły się wąpierze i strzygaje (sic!), zamiast elfów mamy bożęta i inne niebożęta, zamiast olbrzymów i trolli mamy stoliny. Zamiast czarodziejów i magów mamy wieszczych, wołchwów i żerców. Zaiste, brakuje jeno chlejców.

Ponoć Wiedzmin I jest dużo bardziej słowiański niż książka. Jeśli tak, to nie dziwię się, że Sezon Burz napisany jest tak, jakby Sapkowski się na kogoś ciężko obraził.

Czarnoksiężnik czyli „Czarny Ksiądz”

Rozjechaliśmy więc słowiańskość Wiedźmina walcem, jedźmy więc dalej.

Kolejnym uroczym wynalazkiem rodzimych słowianofilów jest Czarnoksiężnik, czyli rzekoma ludowa postać będąca prasłowiańskim kapłanem, z czasem rzekomo utożsamiona z kapłanem diabła (stąd „czarny” i „ksiądz”).

Ogólnie rzecz biorąc: badania językowe są piękne i dają niezłe rezultaty, ale mają kilka wad. Po pierwsze: by je prowadzić, należy być świadomym, że między okresem pogańskim, a współczesnością było 1000 lat historii, w trakcie której coś się działo.

Po drugie należy zdawać sobie sprawę, że istniało w tym czasie coś takiego jak języki Staropolski i Średniopolski o innym aparacie znaczeniowym, niż obecnie używany Nowopolski.

Po trzecie: że od XVI wieku istniało coś takiego, jak rynek książki rozrywkowej, którą to książkę początkowo sprowadzano głównie z Niemiec. Tam też nawiasem mówiąc w znacznej mierze się ją drukowało (także tą wydawaną w języku polskim).

Tak więc: Czarnoksiężnik nie jest oczywiście żadnym, slowiańskim kaplanem, tylko galo-romańskim Nigromantą (łac. Nigromancer), przodkiem również Nekromanty. Słowo to oznacza „człowieka odprawiającego nocne rytuały” czyli faktycznie poganina lub bałwochwalcy i to dość specyficznego, czczącego bóstwa podziemne w tajnych, często antyspołecznych rytuałach. Nie chodzi tu jednak o Prasłowianina, ale o Rzymianina lub Galo-Rzymianina i resztki ich folkloru.

Nigromanta stał się postacią bajkową, która trafiła do ballad rycerskich, gatunku literackiego wpierw ustnego, w formie pisanej bardzo popularnego od XII do XVIII wieku. Trafił do nas wraz z literaturą popularną z zachodu, tak samo jak (dużo później) Tolkienowskie elfy Sapkowskiego. Czarnoksiężnik jest natomiast tłumaczeniem z języków romańskich na polski.

Jego zródłosłowem faktycznie jest podobny do słowa „ksiądz” jednak nie chodzi tu o kapłana. Pochodzi od słowa „książę” czyli „władca”, które początkowo nie znaczyło osoby o szlachetnym rodowodzie, ale wodza, przywódcę, postać ważną. Stąd przyległo do „księdza” czyli przywódcy religijnego oraz „czarnoksiężnika” czyli tego, który włada nocą / ciemnością (od „nigro” czyli ciemność, noc). Wybrano je zapewne z tej przyczyny, że już w czasach, gdy ten wyraz się spopularyzował było ono archaiczne.

Nie jest to więc prasłowiaski kapłan, ale galo-germano-romańska postać literacka.

Krewniakiem Czarnoksiężnika jest jak już wspominałem Nekromanta, który również jest zniekształconym w ludowej łacinie (ludowa łacina była językiem dominującym w Europie do XII wieku, kiedy zmieniła się w języki narodowe Włoch, Francji, Rumunii i Hiszpanii) słowem Nigromanta (gdzie rytuały nocy zmieniono mu na rytuały śmierci przekręcając jedną głoskę).

Słowo „nigromance” nawiasem mówiąc nadal występuje w językach francuskim i hiszpańskim, gdzie po prostu znaczy „czary” bez negatywnego wydźwięku.

(Źródło: Danielle Regnier-Bohler „Świat fikcji” w „Historia życia prywatnego: od Europy feudalnej do renesansu”, Warszawa 2005)

Wąpierz:

Kolejny element to te nieszczęsne Wąpierze, z rożnych powodów uważane za poprawną, chłopsko-ludowo-słowiańską odmianę Wampira. Odnoszę wrażenie, że za popularność Wąpierza odpowiada głównie Sapkowski i jego komediowa stylizacje części wypowiedzi na zabobonną ludowość. Ktoś jednak nie zrozumiał żartu… Jest to pomyłka tym tragiczniejsza, że wiele wskazuje na to, że słowo „Wąpierz” w ogóle nie było znane, stanowi neologizm.

Tak więc Wąpierz nie jest wymieniany ani w „Mitach, wierzeniach i podaniach dawnych Słowian” J. Strzelczyka, ani w „W kręgu upiorów i wilkołaków” B. Baranowskiego.

Wyjątek stanowi „Polska demonologia ludowa” Leonarda Pełki wymieniające jako „demony pijące krew” zmory, mary, gnieciuchy, nocuje, wampiry, upiry, strzygi, morusy, nocnice, bize, dusice, wieki, wypióry, strzygonie, upiory i (bliskoznaczne) wampierze.

Z tego grona interesują nas wampiry, upiry, wypiórym, upiory i wampierze (a nie wąpierze), które oczywiście są tą samą istotą i pierwowzorem stokerowskiego „Vampire”. Różnice biorą się stąd, że w zależności od okolicy i wewnętrznej gramatyki danej gwary głoska „wu” może być wymawiana jako „w”, „wu”, „wiu” lub „ju”. Wszystkie te istoty są więc zapewne jednym typem stwora.

Jedynym, który wymienia „wąpierza” w czystej formie jest Moszyński („Kultura duchowa Słowian”, pierwotnie twierdziłem inaczej, ale wygląda na to, że po prostu niedokładnie prowadzę notatki, dzięki za czujność Alira). Twierdzi on, że nazwę Wąpierz używa się na Lubelszczyźnie. Rozwija on także myśl:

„Co do ludowych polskich postaci nazwy wampir-upiór, to na wschodzie kraju spotykamy formy zależne od ruskich (łupirz, wypiór i t. p.); jednak pod Lublinem używa się, jak to wiem dowodnie, wyrazu wąpierz, a forma ta znajduje odpowiednik w dwu jednakich nazwach miejscowości, położonych niedaleko od siebie w prawem dorzeczu dolnej Wisły: Wąpiersk, oraz w nazwie łąki w okolicy Poznania: Wąpierz.

Stronę dalej nazywa też wyraz „wąpierz” słowem czysto polskim.

Tak więc jeśli już, to należałoby powiedzieć, że upiór, wampir i wąpierz to w najgorszym razie inne nazwy tej samej stwory.

(Za pomoc i konsultację językową przy tym punkcie chciałbym podziękować pani magister filologii słowiańskie Alira_14. Miłej pracy przy doktoracie. Bardzo przydały się też „Nauki pomocnicze historii” Szyjewskiego od Grisznaka.)

„Prasłowiański” wilkołak

Z braku wystarczająco przaśnych memów o wampirach będzie mem o Finie.

Kolejny element to twierdzenie o prasłowiaństwie wilkołaków. Tak naprawdę trudno stwierdzić pochodzenie wilkołaka. Wilcze demony były popularne w chyba każdej kulturze, mającej z wilkami kontakt. Tam, gdzie nie było wilków występowały natomiast demony lwie, tygrysie lub jaguarowe.

Niemniej jednak (anglojęzyczna) Wikipedia twierdzi, że w europejskich baśniach można napotkać dwa rodzaje wilkołaków. Są to:

• Czarownik-wilkołak, czyli człowiek przybierający postać wilka, zaklinający wilki i często z nimi żyjący. Poluje na ludzi i zjada ich mięso, jest też częstym przeciwnikiem dzielnych rycerzy. Pojawia się on po raz pierwszy w romansach rycerskich, jeszcze w XI wieku. Wilkołak ten występuje we Francji, Holandii, w Niemczech oraz na wybrzeżu Bałtyku, w dawnych Prusach, Estonii, na Litwie, Łotwie i w krajach skandynawskich.
• Upiora-Wilkołaka, którym jest zmarły, wcielający się w postać wilka i pijący krew jak wampir. Istota taka występuje wśród Słowian Bałkańskich, Węgrów i Rumunów.

Istnieją więc dwie teorie. Pierwsza wychodzi od wierzeń germańskich, w których dość mocno odnotowany jest kult wilków. Te pojawiają się bowiem zarówno u Wikingów jak i German kontynentalnych, głównie Saksonów (Saksoni jak i wcześni Normanie byli ludami sąsiadującymi). Pojawiają się też w prawie salickim, które nakłada kary na każdego, kto przybierze skórę wilka i będzie uczestniczył w rytuałach mu poświęconych. Prawdopodobnie chodzi tu o jakiś kult wojowników, być może powiązany z nordyckimi berserkami, którzy również ubierali się w skóry zwierzęce.

Pojawiają się oni w romansach rycerskich, jako przeciwnicy rycerzy. Ja jednak wiązałbym ich pochodzenie z klęską głodu, jaka wydarzyła się w X wieku w Europie Zachodniej, przynosząc jej blisko 30 lat głodnych w ciągu jednego stulecia. Jak zwykle w takich wypadkach musiało dochodzić do aktów kanibalizmu, które być może powiązane zostały z dawnymi czarownikami-poganami czczącymi wilki i uwieczniono w folklorze, który potem roznieśli holenderscy i niemieccy osadnicy, którzy zbudowali Gdańsk, Malbork i Królewiec.

Według tej samej teorii słowiański Wilkołak pochodzi od Waregów i Rurykowiczów, którzy założyli Ruś Kijowską, a wśród których mieli być wyznawcy wilka.

Teoria druga jest w zasadzie zbieżna. Zakłada ona istnienie dwóch gatunków wilkołaka. Pierwszym jest wzmiankowany wyżej, drugim: upiór czyli wampir, któremu lokalnie przypisano umiejętność wcielania się lub przybierania postaci wilka.

Alira twierdzi (co warto dodać), że teorią tą stosowano, jako dowód na to, że wampir i wilkołak były kiedyś tą samą istotą i dopiero z czasem nastapiło ich rodzielenie. Twierdzi też, że oba stwory należą do tak zwanych „potworów archetypowych” spotykanych we wszystkich kulturach i odzwierciedlających uniwersalne obawy człowieka. Tak więc twierdzić, że ktokolwiek wymyślił go pierwszy jest szczytem ignorancji.

Oto, czego o historii polski dowiedziałem się z Internetu.

Jeśli zaś chodzi o XIX wieczną teorię słowiańskiego pochodzenia wilkołaka, który następnie rozpowszechnił się po Europie, to obecnie jest ona przez środowisko naukowe traktowana podejrzliwie. Niestety XIX wieczni uczeni często owszem, mieli dobre chęci, ale warsztat i bazę porównawczą żadną. Współcześni turbosłowianie różnią się od nich tym, że często dobrych chęci nie mają. Chodzi im wprost o mitologizowanie przeszłości.

Kiedyś napiszę notkę o tym, co dowiedziałem się o historii Polski ze słowiańskich stron internetowych (jak się okazuje historia ta zawiera kosmiczną wojnę z żydowskimi space marines, wybuchające kryształy, bomby atomowe i kolonizacja Ziemi jak w Battlestar Galactica).

Wiedźma:

Na Wikipedii (polskiej) o słowiańskich wiedźmach możemy przeczytać:

Wiedźma – w przedchrześcijanskich słowiańskich społecznościach kobieta posiadająca wiedzę, związaną z ziołolecznictwem, medycyną, przyrodą. Osoba szanowana przez społeczeństwo, zwracano się do niej po rady. Pierwotnie w kulturach słowiańskich wiedźmę nazywano wiedma, widma. Wiedźma posiadająca zdolności lub cechy magiczne nazywana była ciotą.

Pierwotnie, prawdopodobnie aż do połowy IX wieku na terenach wschodnich słowiańszczyzny, owo określenie nie było pejoratywne. W wyniku ekspansji chrześcijaństwa i piętnowania rytuałów ludowych i pogańskich zwyczaj gromadzenia i przechowywania wiedzy przez osoby w wybranych rodach uległ zapomnieniu. Wiedźmy oskarżano o czary, dlatego obecnie wiedźma często utożsamiana jest z czarownicą.

Współcześnie wciąż można spotkać kobiety parające się zielarstwem we wschodniej Polsce, jak również wywodzące się z tradycji prawosławnej szeptunki, inaczej zamawiaczki.

Artykuł ten nie ma jednak żadnych przypisów, powołuje się też na tylko jedno źródło, którego nie miałem możliwości zweryfikować. Na stronach słowiańskich pojawiają się natomiast jego bardziej rozbudowane wersje, dodające jeszcze kult księżyca i kobiecych bogiń.

Kolejną ciekawą rzeczą, że od tego samego, indo-irańskiego słowa „veda” od którego pochodzi słowo „wiedza” i „wiedźma” pochodzi też anglojęzyczne „witch” i środkowo-dolno-nieckie „wicken”.

Ja osobiście traktowałbym to sceptycznie, bowiem kojarzy mi się z Wicca, które aspiruje do bycia pierwotną religią czarownic, ale powiedzmy sobie szczerze: faktografia nie jest istotną zaletą ruchu wyznaniowego. Bardziej prawdopodobne, niż słowiańskie pochodzenie ogólnoeuropejskiej Wiedźmy wydaje mi się, że najpierw polscy Wiccanie zrobili copy-pastę od angielskich (być może słuszną), a potem polscy poganie copy-pastowali od Wiccan wywalając przy okazji wzmianki o jej nie-słowiańskich odpowiednikach, żeby nie wyszło, że mają takie same wierzenia jak Niemcy (gdzieś po drodze najpewniej byli też turbosłowianie rosyjscy, bo od nich nasi dość dużo ściągają).

Z tymi wiedźmami w ogóle jest śmiesznie, bo tak naprawdę nie wiadomo, czy coś takiego w ogóle faktycznie istniało. To znaczy: z całą pewnością je sądzono i skazywano na stosy. Jednak nie ma dowodów na to, czy wśród skazanych byli jacykolwiek przedstawiciele faktycznej tradycji magicznej. W prawdzie prawo przeciwko czarownicom jest bardzo stare, wywodzi się jeszcze z rzymskiego Prawa Dwunastu Tablic i przetrwało aż do XVIII wieku, ale już we wczesnym średniowieczu przepisy te były żywo dyskutowane, bo ludzie za bardzo nie wiedzieli o kogo ustawodawcy chodziło.

IMHO całkiem możliwe jest więc, że źródłosłów i idea czarownicy nie jest wcale pogańska i praindoeuropejska, tylko została na nowo stworzona i rozpropagowana w Malleus Maleficarum oraz jego tłumaczeniach z łaciny na języki ludowe.

Podsumowując:

Zacytuje mój autorytet: