Dlaczego dobre powieści Fantasy są tak nieliczne?

Ponieważ Fantasy jest piekielnie trudnym gatunkiem literackim.

Do stworzenia tego wpisu zachęciła mnie umieszczona na blogu Spisek Pisarzy notka pod tytułem „Dlaczego nikt nie lubi elfów”, która również próbowała poruszyć ten temat. Główna jego trudność polega na samych jego założeniach. Otóż: akcja tej literatury toczy się najczęściej w obcych, zdominowanych przez magię światach. W odróżnieniu od literatury Science Fiction, gdzie najczęściej mamy do czynienia z wizją przyszłości naszej rzeczywistości, uniwersa fantasy istnieją niezależnie. Są to obce wymiary istnieją gdzieś obok naszego, nie mające najczęściej (choć są wyjątki jak Potterverse, Narnia czy Amber) żadnego kontaktu z naszą rzeczywistością.

Po drugie: najczęściej są to światy stojące na niższym poziomie rozwoju, jeśli nie kulturowego, to z całą pewnością naukowo-technicznego. Oba te fakty mają doniosłe znaczenie. Tak więc pisarz tworzący w tym gatunku staje przed następującymi problemami:

1) Niemożliwość olśnienia czytelnika za pomocą sensacyjnych ciekawostek:

Podstawowym zarzutem miłośników Science Fiction wobec fantasy jest teza, że „do pisania fantasy nie trzeba nic wiedzieć, podczas, gdy pisarze innych gatunków muszą orientować się w swojej dziedzinie. Pisarz Science Fiction musi orientować się w nowoczesnych technologiach. Pisarz kryminałów: musi znać techniki śledcze. Pisarz fantasy może wszystko sobie wymyślić”.

Jest to teza połowicznie słuszna: pisarz fantasy może wszystko zmyślić. Niemniej jednak żadne prawo nie zabrania tego zrobić też pisarzowi innego gatunku (w szczególności Science Fiction). Efekt jednak zawsze będzie ten sam: denny, niezależnie od gatunku (omówię to dokładniej w dwóch, przedostatnich punktach).

Powyższa teza nie zmienia faktu, że dobrze zorientowany w temacie pisarz tworzący w innym gatunku może wykorzystać swą wiedzę, by spróbować olśnić czytelnika np. wprowadzając do fabuły jakiś, ciekawy element i opisać jakąś, szczególnie efektowną, nowoczesną technologię, działanie jakiejś fajnej broni lub szczególnie ciekawą technikę śledczą. Tym bardziej, że nie trzeba do tego wiele: wystarczy wejść na Policja.pl, Gadżetomanię, Niebezpiecznik, Wikipedię lub przeczytać jedną książkę (np. H. Brunon „Kryminalistyka”) by stać się domorosłym fachowcem.

Istnieje kilka gatunków, które jadą w dużej mierze na tym efekcie. W dużej mierze jest to właśnie Science Fiction oraz powieść sensacyjna (nie kryminał, ten bowiem polega na rozwiązywaniu zagadki razem z detektywem i czystej dedukcji, wszystkie super-mega techniki śledcze zupełnie go rozbijają i traktowane są jak deus ex machina). Fantasy jednak siłą rzeczy nie może na nich polegać (choć można próbować olśnić czytelnika znajomością dawnych zwyczajów, szczegółów architektonicznych, wyglądu strojów czy np. wiedzą z dziedziny biologii).

W efekcie autor musi polegać tylko na sobie, na sile swojej wizji oraz na wartości swojego rzemiosła. A nie na fakcie, że słyszał gdzieś o czymś naprawdę fajnym, co czytelnikowi można pokazać.

2) Nieprzydatność erudycji i kulturowego obycia:

Erudycja czyli szeroka wiedza jest cechą bez której pisanie jakiejkolwiek książki jest bardzo trudne. Niestety pisarz fantasy muszą sobie bardzo często radzić wyłączywszy ją.

W zasadzie normalnym zjawiskiem w literaturze jest fakt, że autor „wchodzi w dialog z kulturą” czyli powołuje się na autorytet innych twórców, dyskutuje z nimi i rozmawia. Wspomina słowa wielkich mężów stanu i ich słynne wypowiedzi, cytuje maksymy filozofów, wspomina o ważnych wydarzeniach historycznych (np. „ta bitwa była dla nas jak Waterloo dla Napoleona”) albo powołuje się na ważne utwory.

Zabiegi te mają kilka celów. Po pierwsze: służą do zabłyśnięcia w oczach czytelnika i pokazania, że nie jest się człowiekiem głupim, a przeciwnie: oczytanym i otrzaskanym. Stanowią (niekiedy dość toporny) sposób zbudowania autorytetu u czytelnika.

Po drugie: służą do aktywizacji czegoś, co nazywa się „kodami kulturowymi” powiązanymi z danym zjawiskiem, postacią lub osobą. Przykładowo: jeśli napiszemy, że ktoś śpiewał „Marsyliankę” to wiadomo, że są to jacyś rewolucjoniści, „Międzynarodówkę” śpiewać będą komuniści, a „Mury” osoby nawiązujące do tradycji samoobrony lub przynajmniej buntownicy. Nazwanie kogoś „córą Babilonu” lub „Koryntu” też nie jest miłe i świadczy o jego złym prowadzeniu się. Co więcej: informacje takie, jak ulubiona piosenka czy książka mówią bardzo wiele o tej postaci, częstokroć budują jej charakter lepiej niż tysiąc słów.

Niemniej jednak żaden z tych utworów jest częścią kultury obcych światów, a jedynie Ziemi. Tak więc w trakcie pisania fantasy jesteśmy zmuszeni zrezygnować z tego, bardzo potężnego narzędzia. Ponownie, musimy polegać wyłącznie na własnym rzemiośle, a nie wsparciu wcześniejszych pisarzy.

3) Przystosowanie słownika

Chyba wszyscy recenzenci oceniający Gambit Mocy narzekali na zbyt współczesne słownictwo. Jednak jest jeszcze jeden aspekt problemu: zbyt ziemskie słownictwo. Widzicie: istnieje pewna ilość obiektów, których nazwy nie pasują do niczego innego niż ziemia. Przykłady to: stopnie Celsjusza, kawa po turecku, herbata cejlońska, koń czystej krwi arabskiej, napoleonka, kaczka po pekińsku, czapka fryzyjska, siatka Merkatora, owczarek niemiecki i dog angielski.

Problem z tymi nazwami jest dwojaki. Po pierwsze: mają nazwy, które pochodzą z Ziemi i stanowią odwołanie do konkretnych miejsc i narodów. Jeśli więc nasz świat jest miejscem obcym, w którym nie ma Arabów, Turków i Niemców nie ma prawa w nim być też ich koni, kawy i psów. Wykorzystanie takich nazw psuje klimat i zaburza atmosferę utworu.

Z drugiej strony: określenia te mają bardzo konkretne znaczenia. Tak więc „kawa po turecku” jest kawą zaparzoną w pewien, specyficzny sposób, podobnie jak śniadanie angielskie jest pewnym, ściśle określonym zestawem potraw. Każdy, kto słyszy to określenie widzi pewną, jedyną w swoim rodzaju potrawę. Nie możemy go naturalizować używając określenia „kawa po goblińsku” z tej przyczyny, że to drugie określenie z kolei w języku polskim nie ma żadnego znaczenia i nie przywołuje żadnego obrazu w wyobraźnię czytelnika.

Tak więc połowa najprostszych sposobów na zilustrowanie świata zwierząt, roślin i kulinariów nagle dostaje po głowie. Bo zauważcie, że większość ras psich, kocich i końskich ma nazwy od regionów.

4) Poszukiwania wiedzy, Której Nie Ma Nikt

Kolejny problem z fantasy polega na tym, że o ile w światach współczesnych i sporej części science fiction możemy odwołać się do naszych doświadczeń i przyzwyczajeń z życia współczesnego, tak niestety w wypadku fantasy (oraz kilku innych gatunków np. powieści historycznej) takie odwołanie się jest niemożliwe. Akcja utworów należących do tego gatunku najczęściej toczy się w odpowiednikach czasów dawno minionych, w trakcie których życie ludzkie wyglądało zupełnie inaczej, albo w zupełnie obcych światach, gdzie obowiązuje ten sam problem.

I co gorsza: nikt nie wie tak naprawdę jak.

Przyznam się szczerze, że mimo tego nieszczęsnego magistra z historii opisywanie życia na zamku, mimo że robiłem to w sposób bardzo lightowy stanowiło dla mnie poważny problem. Zwyczajnie wyszło na światło dzienne jak mało na ten temat wiem (i dlatego byłem zmuszony do pisania lightowej wersji…). Faktycznie jednak, nawet gdybym obronił doktorat z historii życia codziennego, to na niewiele by się to zdało. Do pełnej wiedzy potrzebowałbym jeszcze:

• obronionej pracy inżynierskiej o historii architektury
• magisterki z etnografii
• i archeologii
• sporego doświadczenia w dziedzinie odtwórstwa historycznego

A najpewniej jedynym, co bym mógł wówczas powiedzieć byłoby „z powodu marnego materiału źródłowego nie jesteśmy w stanie powiedzieć, jak wyglądało to coś”. I bynajmniej tu nie przesadzam. Ledwie kilka dni temu czytałem artykuł o rzymskich domus (czyli rezydencjach miejskich patrycjuszy) z pięknymi planami i ilustracjami. Problem w tym, że dobre 60% pomieszczeń w na tych planach oznaczone było jako „nieznanego przeznaczenia”, a każdy budynek miał adnotacje „prawdopodobnie istniały wyższe kondygnacje, jednak nie zachowały się do dzisiaj nawet w materiale archeologicznym”.

Problem polega na tym, że od Dawnych Czasów minęły setki lat. Wiemy niewiele nawet o wydarzeniach kluczowych, o których rozpisywali się kronikarze. Jeśli chodzi o te mniej trywialne, to… No cóż… Pergamin był drogi (celem zrobienia dwóch kartek pergaminu trzeba zużyć całą owcę lub cielaka), nie marnowano go na pisanie bzdetów. Jeśli natomiast chodzi o relikty przeszłości, to jeśli coś było zbudowane z kamienia, to czasem zostały po tym fundamenty…

Gorzej jest z przedmiotami mało trwałymi, wykonanymi z drewna, skóry etc. oraz umiejętnościami „miękkimi” i całym dorobku „niematerialnym” jak techniki rzemieślnicze, techniki walki czy przekaz ustny. Na przykład: nie ma obecnie na tej planecie osoby, która w 100% byłaby pewna, z czego właściwie robiono łuki kompozytowe albo jak walczono średniowiecznym mieczem. Owszem, są pewne teorie, niekiedy bardzo dobrze poparte faktami, ale co do łuków, to zachowało się po nich bardzo niewiele, śladów, po technikach szermierczych: kilka kodeksów, napisanych raczej enigmatycznie. Jest też kilku pasjonatów, którzy próbują odgadywać co autor miał na myśli oraz robić to, co narysowano na obrazkach.

Czyli ponownie: nie masz na czym bazować. Musisz polegać na sile swojej wyobraźni.

5) Lifestyle Średniowiecza czyli witamy w Krainie 1001 Trywialnych Problemów

I to naprawdę trywialnych typu: „skąd się bierze meble w świecie bez Ikei” albo „wodę w krainie bez wodociągów” tudzież „jak należy zwracać się do króla?” albo „co właściwie znaczą tytuły szlacheckie?” Oczywiście na część tematów da się znaleźć odpowiedzi (polecam kupić sobie w tym celu podręcznik do nauk pomocniczych historii Szymańskiego), na niektóre odpowiedzi znać będą twoi znajomi (choć ja w ten sposób kilku straciłem: poprostu mieli dość pytań), inne zmyślić, a jeszcze rozwiązać robiąc resersch.

Po drugie, co bardzo ciekawe: zwyczajnie trudno sobie wyobrazić życie bez współczesnych udogodnień (choć z drugiej strony: takie wyobrażania sobie jest bardzo fajne). Główne problemy z którymi ja się spotkałem to:

• Brak prądu elektrycznego: i co za tym idzie oświetlenia. Jest cechą o bardzo dalekosiężnych konsekwencjach dla życia ludzkiego. Przykładowo: dziś przyzwyczajeni jesteśmy do pracy i rozrywki w chwili, gdy nie ma światła słonecznego. Aktywność trwająca 16 godzin, nawet w zimie, gdy dzień jest krótki nie jest dla nas niczym niezwykłym. Tym czasem do wynalezienia lampy naftowej przez Łukasiewicza w XIX wieku było inaczej, ludzie wstawali i kładli się spać zgodnie z rytmem wschodów i zachodów słońca. Musisz sobie więc poradzić z wymyśleniem, jak twoje postacie radzą sobie bez elektryczności. Tym bardziej, że prąd to nie tylko światło. To także na przykład lodówki, w których przechowuje się żywność.

• Brak wodociągów i gazu: jeszcze bardziej dezorganizuje plan dnia, powodując, że ten nie będzie się zaczynał od umycia zębów, tylko od drałowania do studni z wiaderkiem, następnie tachania go do domu, rąbania drew, rozpalenia ognia etc.
• Gospodarka oparta na pracy mięśni sprawia natomiast, że bardzo wiele czasu poświęcić musimy na rozmaite prace, których postęp cywilizacyjny nam oszczędził. W tym także na doglądanie różnych zwierząt, które oszczędzają nam wysiłku, jak na przykład koni. Brak udogodnień cywilizacyjnych sprawia, że nawet najprostsze czynności stają się trudne i skomplikowane. Np. zaparzenie wody na herbatę wymaga porąbania drew (które najpierw trzeba przynieść z lasu), przyniesienia ich do domu, skrzesanie ognia (zapałek też przecież nie ma), czekania, aż się rozpali…
• Brak środków łączności: o ile wcześniejsze problemy dotyczą głównie tła, tak ten (i dwa następne) już dużo bardziej przekładają się na fabułę. Obecnie jesteśmy przyzwyczajeni do faktu, że możemy skontaktować się z każdym z naszych znajomych praktycznie w czasie rzeczywistym za pomocą maili, telefonów komórkowych etc. Ludzie w przeszłości nie mieli takiej możliwości. Przeciwnie: głównymi nośnikami informacji, jakie posiadali byli inni ludzie. Ci natomiast podróżowali raczej powoli.
• Kiepskie środki transportu: oczywiście istniała poczta, ale niestety listy i paczki zawsze podróżują z prędkością listonosza. Niestety skazuje nas to albo na konwencję drogi, albo na zasadę jedności czasu i miejsca. Bohaterowie bowiem o wszystkich rzeczach dowiadują się albo z opóźnieniem, nie mając czasu na nie zareagować, albo też nie mają możliwości na nie zareagować, bowiem dzieli je bariera geograficzna. Co więcej: rozdzielenie ich sprawia, że wszelkie relacje między nimi się urywają. I trzeba wymyślać jak kiedyś ludzie sobie z tym radzili. I nagle się okazuje, że największym problemem, z jakim spotyka się para kochanków, to duża odległość, drogie znaczki pocztowe i leniwi listonosze. Także przerzucanie postaci między lokacjami jest utrudnione. W settingu współczesnym wystarczy wsiaść do pociągu lub autobusu by po kilku godzinach dotrzeć z Shire do Góry Przeznaczenia. W settingu fantasy: bohaterowie będą musieli się tłuc przez bezdroża przez trzy grube książki.
• Miecze to nie karabiny: właściwości broni i wyposażenia taktycznego używanego w średniowieczu różnią się od tych wykorzystywanych przez współczesnych komandosów. W efekcie jedni i drudzy muszą przyjąć inną strategię, której opis wymagać będzie innych środków narracyjnych. Pisałem o tym szerzej w jednym ze wcześniejszych postów.

Oznacza to, że de facto przy każdej scenie trzeba robić resersz. I to niekiedy bardzo skomplikowany, wymagający sięgnięcia po pozycje może niekoniecznie specjalistyczne (to jest powieść fantasy, a nie magisterka), ale często egzotyczne.

Ironii sytuacji dodaje zjawisko, które można by nazwać „paradoksem generała”. Polega on na tym, że dowódcy wojskowi zawsze przygotowują się do poprzedniej wojny. Podobnie jest z pisarzami (i to nie tylko fantasy): zawsze są gotowi by napisać poprzednią książkę. Nie chwaląc się udało mi się zgromadzić całą górę materiałów, które byłyby bardzo przydatne w trakcie pisania Gambitu Mocy.

6) Skąd się bierze mięso w świecie pokemonów?

To o czym pisze działa też w druga stronę: w fantasy nie tylko zabieramy z naszego świata rzeczy, bez których trzeba sobie radzić. Dodajemy też elementy, które trzeba przemyśleć. Jakie efekty ekonomiczno-społeczne będzie miało ich wprowadzenie? Zauważcie, że w ziemskiej przeszłości takie rzeczy, jak nowe rośliny uprawne, zmiana surowca, z którego kuto miecze z brązu na żelazo czy też udomowienie koni zmieniało oblicze świata. Nagle ziemia, którą wcześniej uważano za nieurodzajną zaczynała rodzić, armie mogły stać się dużo liczniejsze i zmieniała się taktyka walki. Nawet stosunkowo zdawałoby się mało ważny element, jak surowiec z którego wykonuje się broń odmieniał wszystko. Nie dlatego, że miecze mogły być ostrzejsze i rzadziej się łamały. Dlatego, że żelazo występuje w skorupie ziemskiej pięćset razy częściej niż cyna i miedź potrzebne do produkcji brązu. Armie mogły więc być setki razy większe.

Jeśli więc konie i żelazo zrewolucjonizowało prowadzenie wojny, to w jakim stopniu odmienią jej oblicze smoki?

Albo dowolny, inny nowy element, jaki zechcemy do danego świata wprowadzić?

A na wojnie świat się nie kończy. Jest przecież jeszcze pokój i wszelkie, związane z nim ludzkie aktywności.

7) Pokusa użycia Czarodziejskiej Różdżki

Ogromna część jeśli nie wszystkie z tych problemów mogą zostać rozwiązane za pomocą starej, złej zasady „to jest fantasy, to jest zupełnie inny świat, można tu sobie wymyślić wszystko”. Nie będę ukrywał, że nie trawię takiego podejścia. Oczywiście wydaje się ono (przynajmniej z pozoru) bardzo atrakcyjne, pozwala bowiem upiec dwie pieczenie na jednym ogniu. Z jednej strony: rozwiązuje wszystkie problemy zanim jeszcze się pojawią. Z drugiej: pozwala zaskoczyć czytelnika swoją wizją.

Faktycznie jest to zwykłe Deus ex Machina.

Wykorzystanie go świadczy bardzo niedobrze o autorze. Decydując się na tego typu manewr tak naprawdę ujawniasz się jako osoba leniwa, niekonsekwentna i (wbrew pozorom) pozbawiona wyobraźni. Oraz bardzo często nie potrafiąca kontrolować fabuły.

Spowodowane jest to faktem, że zwyczajnie łamiesz reguły, które samemu ustaliłeś. Przykładowo: typowe fantasy to Średniowiecze + Magia + Potwory. Mamy w nim rycerzy, czarodziejów i smoki, nie mamy natomiast radia, telewizji, środków transportu masowego i całej reszty. Czytelnik nie spodziewa się tych rzeczy. Jeśli jednak w pewnym momencie stwierdzisz, że dla ciebie byłoby wygodne, żeby te rzeczy były i nagle, ni z tego czy z owego je wprowadzisz „bo zawsze tam były, tylko o tym nie mówiłem” to niestety, będzie widać, że to zwykłe wygodnictwo.

„Czarodziejską różdżkę” bardzo trudno odróżnić od uczciwego budowania świata, gdyż różnica między nimi jest bardzo subtelna. Najlepszym przykładem będzie Rowling, Harry Potter oraz Pierwszy Wyjątek Gampa.

Pierwszy Wyjątek Gampa jest jedną z podstawowych zasad rządzących transmutacją w świecie Harrego Pottera. Dziwnym trafem po raz pierwszy raz słyszymy o nim w ostatnim tomie, w chwili gdy bohaterowie głodują gdzieś na odludziu i zastanawiają się skąd wziąć żarcie. Wyczarować się nie da, bo Wyjątek Gampa twierdzi, że żarcia za pomocą magii nie da się stworzyć. Bo nie. Można zmienić człowieka w kota, psa lub szczura. Można zmienić dzbanek w żółwia błotnego. Można zmienić mebel w prosiaka.

A czym do jasnej ciasnej jest prosiak jeśli nie jedzeniem? Bo w szynkę to ja bym go potrafił zamienić nawet bez zaklęć!

Ot, po prostu Rowling pasowało, żeby akurat w tej scenie bohaterowie głodowali, więc użyła Magicznej Różdżki po to, żeby przyciąć im moce i jednocześnie zmienić zasady rządzące światem (które nota bene sama wymyśliła) tak, żeby w danej chwili pasowały.

Należy uczciwie powiedzieć, że jest to dość nietypowy sposób wykorzystania Magicznej Różdżki. Najczęściej tą używa się, by:

– sypać mannę z nieba (np. żywność, broń i środki walki, środki łączności, artykułów RTV i AGD w rodzaju różnych, świecących kryształów etc.) w chwili, gdy bohaterowi czegoś brakuje

– zwiększać fajność bohatera np. poprzez fakt, że ni z tego ni z owego odkrywa on jakieś nowe rodzaje magii i tym podobne.

8) Pokusa użycia G.E.C.K-a

G.E.C.K (Garden of Eden Creation Kit) to artefakt z serii gier komputerowych Fallout. Służył (w wielkim skrócie) do tego, co sugeruje jego nazwa. Częstym problemem pisarzy fantasy jest fakt, że mylą „świat wyobrażony” ze „światem wymarzonym” i zamiast miejsc fabularnie ciekawych tworzą sobie własne, prywatne strefy komfortu.

Tak więc powstają uniwersa, gdzie nie ma chamstwa, złodziejstwa i gdzie wszyscy są dla siebie mili oraz uczynni, panuje w nich wolna, biseksualna miłość, a wszystkie fantazje erotyczne są urzeczywistniane najdalej po piętnastu minutach (żeby było śmieszniej: tworzą je nie tylko faceci, ale też i kobiety). Miejsc, gdzie jedynym problemem jest wredny Dark Lord, który ten raj chce zniszczyć.

Niestety w takich wypadkach autor bardziej chce stworzyć sobie eskapistyczny kącik, a nie ciekawą książkę.

9) Fantasy: gatunek symbiotyczny

Pierwszy problem o jakim trzeba napisać polega na tym, że fantasy (podobnie jak Science Fiction, Postapokalipsa, Powieść Historyczna i kilka innych) nie jest samodzielnym gatunkiem w odróżnieniu od np. powieści przygodowej, kryminału czy robinsonady i nie posiada tak sprecyzowanych reguł jak one. Jest bardziej stylistyką „używającą magii i innych zjawisk nadprzyrodzonych jako głównych tematów, elementów fabuły lub świata przedstawionego”. W warunkach tych możemy w zasadzie umieścić dowolną fabułę toczącą się w dowolnym, innym gatunku: kryminał, romans, powieść wojenną, przygodową, podróżniczą lub marynistyczną, obyczajówkę,, sensacyjną… W praktyce nie spotyka się czystego fantasy, bo to jest raczej zbiorem dyżurnych motywów. Przeciwnie: zawsze żyje ono w związku z innym gatunkiem.

Powoduje to niestety, że nie wystarczy, by biorący się za jego pisanie autor zdradzał talenty w jednym tylko gatunku, co wystarczyłoby zapewne pisarzowi kryminałów. Musi mieć opanowane zarówno reguły fantasy jak i tego gatunku, z którym symbiozy chce dokonać.

Reklama